Қазіргі кезде жолаушылар тасымалы жүк тасымалдары есебінен субсидияланып отыр. Бұл жүк тарифтеріне жүктеме түсіреді, олар өз кезегінде өз-өзіне жеткіліксіз және жолаушылар тасымалы шығындарының айқын жүйесінің құрылуына ықпал етпейді.
Барлық дерлік елдерде теміржол көлігін реформалау жолындағы бірінші қадам жүк тасымалдарын жолаушылар тасымалынан бөлу болды. Одан әрі теміржолдық жолаушылар тасымалының әлеуметтік маңыздылығын растау тәжірибесі танымал болып отыр. Автомобиль, әуе және теңіз көліктерінің тарапынан күшті бәсекелестік жағдайында оларды қолдаудың белгілі бір механизмдері енгізілді.
Қазақстан Республикасындағы теміржолдық жолаушылар көлігі салыстырып қарағанда бәсекелестіктің "жылыжайлық" жағдайында. Теңіз не өзен көлік түрлері жоқ дерлік. Республикаішілік қатынастағы әуе көлігі шығынды болып табылады, ал әуе билеттерінің бағасына жаппай жолаушылардың қолы жетпейді. Аймақаралық қатынастағы автомобиль көлігі жақсы жолдардың болмауынан және қыс кезінде солтүстік облыстарда автомобиль тасымалдарын жүзеге асыру мүмкін еместігінен зардап шегеді.
Осы бәсекелестік артықшылықтарына қарамастан теміржолдық жолаушылар көлігі үлкен шығындарға душар болып отыр. Пайдалану шығындары одан әрі өсуде, қызметтер сапасы төмендеуде, вокзалдардың техникалық жағдайы нашарлап отыр.
Осының бәрі теміржолдық жолаушылар тасымалын реформалау қажеттілігін туғызып отыр.
5.3.5.3. Жолаушылар тасымалын реформалаудың мақсаттары мен міндеттері
Жалпы экономикалық тиімділікті арттыруға бағдарланған жолаушылар тасымалын реформалау міндеттеріне мыналар енеді:
- теміржол жолаушылар көлігінің қызметіне мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты қалыптастыру;
- жолаушылар тасымалын жүк тасымалынан қаржылық және ұйымдастырушылық жағынан бөлу;
- қаржы ағындарының толық айқындығына қол жеткізу, шығындарды қысқарту және дотацияларды азайту, жекеменшік сектордың рөлін күшейту;
- жолаушылар тасымалына бәсекелестікті енгізу.
5.3.5.4. Жолаушылар тасымалын қайта құрылымдаудың принциптері
Қазақстанның теміржол жолаушылар тасымалын қайта құрылымдау кезең-кезеңмен жолаушылар тасымалының қызмет етуінің "классикалық" моделі (уәкілетті мемлекеттік органның "Жолаушылар тасымалы" акционерлік қоғамының менеджментімен келісім-шартқа қол қою) және жолаушылар тасымалы бойынша қызмет көрсетуге франшизалар сату моделі қолданылып жүргізіледі.
"Жолаушылар тасымалы" ЖАҚ-ты құрғаннан және 1.01.2003-те мемлекеттік акцияларын пакетінің 100 пайызын Уәкілетті мемлекеттік органға тапсырғаннан кейін жолаушылар тасымалын жүзеге асыратын мемлекеттік компания Үкіметпен келісім-шарт бойынша бизнес-жоспарға сәйкес жұмыс істейді. Мемлекет олардың шығындарын дотациялау арқылы мұндай тасымалдардың әлеуметтік маңыздылығын мойындайды.
Акционерлендірілгеннен кейін бір жыл бойы жолаушылар тасымалын жалғыз мемлекеттік жолаушылар компаниясы жолаушылар тасымалына демеу қаржы бөлу механизмін пысықтау үшін жүзеге асырып отырады. Жолаушылар тасымалы қызметіне мемлекеттік әлеуметтік тапсырысқа демеу қаржы анықтау және бөлу механизмін әзірлегенде дайындау іс-шаралары шеңберінде бірінші кезеңде мына варианттар қаралатын болады:
- жолаушылар поездарын алып жүруге жеңілдік тарифтерге өтемақы төлеу үшін инфрақұрылымды республикалық және жергілікті бюджеттерден тікелей дотациялау;
- жолаушылар тасымалын тікелей дотациялау.
Үкімет органдары мен жолаушылар тасымалы менеджментінің өзара әрекеттесуіне республикалық, аймақтық және салалық деңгейлер кіреді де, қабылданатын шешімдердің құзыреттілігін, тұтынушылардың, халықтың және жалпы алғанда ел экономикасының мүддесінде қоғамдық және коммерциялық сипаттың жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді. Жолаушылар тасымалы қызметтерін көрсету жөніндегі жалғыз компанияның қызмет көрсету мемлекеттің жүк тасымалынан бөлінген теміржолдық жолаушылар тасымалына деген монополиясы сақталады деген сөз.
Вокзалдар жергілікті атқарушы органдарының теңгерімдеріне 01.01.2002 жылдан бастап 01.07.2002 жылға дейінгі кезеңде тапсырылатын болады. Вокзал шаруашылығын қайта ұйымдастыру мынаны ескеруі тиіс: қосымша қызметінен басқа, вокзалдар табиғи монополия қызметін қамтамасыз етеді, атап айтқанда: ақпараттық-анықтамалық жүйелерді және біріктірілген теміржол бюросын ұстайды. Сондықтан, оларды вокзалдар жүйесін (303-тен астам вокзал) оңтайлы санына дейін қысқартып (200-ге жуық вокзал) Инфрақұрылым құрамына енгізу қажет. Мұның өзінде вокзалдарда және вокзал маңындағы алаңдарда жолаушыларға қызмет көрсету жөніндегі қызметке бәсекелестік енгізіледі және бөтен қаржыландыру құралдарын тарту арқылы, мысалы бос алаңдарды жалға беру немесе жекеменшік компанияларға басқаруға беру арқылы даму жолдарын жоспарлы іздестіру жүзеге асырылады. Және де жергілікті билік органдары вокзалдардың ағымдық ұсталуы мен күрделі жөнделуіне дотациялар бөледі.
Бірінші кезеңде вагон деполарының құрамына енетін техникалық қызмет көрсету бекеттері (Қарағанды, Астана, Алматы және Қостанай) "Инфрақұрылым" ЕМК-ның теңгеріміне тапсырылады.
Жолаушылар вагон деполары (Ақтөбе, Атырау, Маңғыстау, Павлодар, Қостанай, Астана, Қарағанды, Алматы) "Жолаушылар тасымалы" ЖАҚ-тың құрамында қалады.
Қызылорда, Астана және Ақтөбе жөндеу қуаттылықтарының базасында шағын және орта бизнес субъектілері ұйымдастырылады. Олар "Ырысты-АЭВРЗ" ААҚ-қа және Алматы вагон жөндеу зауытына (АВЗ) бәсекелес бола алады.
Бірінші кезеңде жолаушылар тасымалы қызметіне мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстың көлемі белгіленеді әрі республикалық және жергілікті бюджеттерден дотация бөлу ресімі айқындалады.
Қайта ұйымдастырудың екінші кезеңіне дайындалу мақсатында уәкілетті мемлекеттік орган ТКОК-қа СМПС-қа қатысушы мемлекеттердің жолаушылар компанияларының теміржол желісінің инфрақұрылымына қол жеткізу ақысын белгілеумен байланысты СМПС-қа өзгертулер енгізу туралы ұсыныс жасайды.
Екінші кезеңде 01.01.2004-ке дейін франшиздарды сату бойынша тендер ұйымдастыру ресімі жөніндегі нормативтік базаны әзірлеу аяқталады және 2004 жылдың барысында жекеменшік компанияларға франшизалар сату жүзеге асырылады.
01.01.2004-тен бастап жолаушылар тасымалы қызметі көрсетілетін республиканың аумағы 5 аймаққа (Орталық, Солтүстік, Батыс, Оңтүстік және Шығыс) бөлінуі тиіс, Қарағанды, Ақмола, Ақтөбе, Қызылорда және Алматы пайдалану жолаушы вагон деполары олардың орталықтары болады. Осы аймақтар шегінде жолаушыларды тасымалдаудың ерекше құқығын немесе лицензиясын тендерде жеңіп шыққан жолаушы компаниялар франшиз түрінде жабдықтарды қайта инвестициялауға жеткілікті мерзімге (5-10 жыл) беріледі. Тендер жеңімпазы болып мемлекеттік дотациялардың аз көлемін ұсынатын білікті оператор-компаниялар танылады.
Жолаушы лизингілік компаниясы құрылады, оның теңгеріміне жолаушылар вагондары тапсырылады және ол операторлық жолаушылар компанияларымен қатынаста меншік иесі қызметін жүзеге асырады. Жолаушы лизингілік компаниясы мемлекеттік қаржы есебінен жаңа жылжымалы құрамның сатып алынуын, меншігіндегі қаржыларының есебінен оның жөнделуін және техникалық қызмет көрсету жөніндегі ірі жұмыстардың жүргізілуін өзі қаржыландырады. Жылжымалы құрам коммерциялық шартпен франшиза саудасында жеңіп шыққан, жылжымалы құрамның сақталуын және жалға алу ақысын дер кезінде төлеуді қамтамасыз етуге міндеттенетін жолаушы компанияларына ұзақ мерзімді жалға беріледі (лизинг).
Дербес жолаушы компаниялары "Қазақстан темір жолы" ЖАҚ-тың қызметі үшін төлем жасауды жүзеге асырады. "Қазақстан темір жолы" ЖАҚ-тың қызметі үшін төлем экономикалық жағынан негізделген кірістер мен шығындар негізінде қалыптастырылуы тиіс, және де жолаушылар тасымалы үшін жүк тасымалынан бөлек төлем белгіленеді. Жоғарыда аталған төлем бағакөрсеткіде дербес тарау түрінде жарияланады және тасымалдау арақашықтығына, инфрақұрылымды пайдалану қарқындылығына және басқа параметрлерге сәйкес саралап жіктелген барлығына бірдей бағалар жүйесі болып табылады. Мұның өзінде қолжеткізу тарифі екі бөлімнен тұрады: біріншісі - жолаушы компаниялары төлейтін бөлігі және екіншісі - тарифтерді мемлекеттің реттеуі ескерілген мемлекет дотациялауы тиіс бөлігі.
2-кезең. Тасымалдау қызметіне бәсекелестікті енгізу (жолаушы тасымалдары)
Жолаушылар тасымалын қайта құрылымдаудың қажетті шарты Уәкілетті мемлекеттік органға мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты қалыптастырумен, қызметті реттеумен және жолаушылар тасымалы операторларымен контракт жасасумен әрі мемлекеттік лизингілік компанияны басқарумен байланысты функциялар жүктеу болып табылады. Уәкілетті мемлекеттік органның функциялары 5.5. "Теміржол көлігін мемлекеттік реттеуді күшейту" тарауында толық баяндалған.
5.3.6. Екінші кезеңдегі іс-шаралар жоспары
01.07.2002 жыл - "Қазақстан темір жолы" РМК-ны және бір уақытта "Локомотивжөндеу" ЕМК-ны "Вагонжөндеу" ЕМК-ны, "Теміржолмашинажөндеу" ЕМК-ны, "Теміржолсужылужабдықтау" ЕМК-ны мемлекеттік акциялар пакетінің 100 пайызын Уәкілетті мемлекеттік органға тапсырып, жабық акционерлік қоғам етіп қайта құру.
01.07.2002 жылға дейін - "Жылжымалы құрам" ЕМК-ны мемлекеттік акциялар пакетінің 100 пайызын Уәкілетті мемлекеттік органға тапсырып, жабық акционерлік қоғам етіп қайта құру.
01.07.2002 жыл - Құрылтайшысы "Қазақстан темір жолы" ЖАҚ болып табылатын, "Инфрақұрылым" ЕМК-ны және "Локомотив" ЕМК-ны жабық акционерлік қоғам етіп қайта құру.
01.04.2003 жылға дейін - Тасымалдау қызметінде жылжымалы құрам жекеменшік операторларының паркін көбейту және "Жылжымалы құрам" ЖАҚ вагон паркінің бір бөлігін жекешелендіру және жалға алу жолымен бәсекелестікті кеңейту.
01.07.2002 жылдан бастап 01.01.2004 жылға дейін - "Вагонжөндеу" ЖАҚ-тың үш филиалы базасында (Железорудная ВЧД, Жамбыл ВЧД және Павлодар ВЧД) вагон жөндеу жөніндегі ашық акционерлік қоғамдар құру.
01.07.2002 жылдан бастап 01.01.2004 жылға дейін - "Локомотивжөндеу" ЖАҚ-тың құрамынан жеке Ақтөбе ТЧР, Екібастұз ТЧР, Жамбыл ТЧР, Алматы ТЧР, Защита ТЧР, Қарағанды ТЧР, Павлодар ТЧР, Астана ТЧР, Орал ТЧР-ын ашық акционерлік қоғамдар етіп бөліп шығару.
01.01.2003 жылы - "Жолаушылар тасымалы" ЖАҚ-тың мемлекеттік акциялар пакетін "Қазақстан темір жолы" РМК-ның оперативтік басқаруынан Уәкілетті мемлекеттік органға тапсыру.
01.01.2004 жылға дейін - франшизаларды сату үшін ұйымдастырушылық дайындалу және нормативтік базаны әзірлеу.
01.01.2004 жылдан бастап - конкурстық сауда-саттықта жолаушылар тасымалы бойынша қызметтер көрсетуге франшизалар сату.
5.3.7. Екінші кезеңнің қорытындылары
- Уәкілетті мемлекеттік органның ТКОК-қа қайта құрылымдау жағдайында ТМД елдері теміржол көлігінің өзара іс-қимыл жасасуының құқықтық және технологиялық мәселелері бойынша ұсыныстар енгізуі, ТКОК шеңберінде жылжымалы құрам жекеменшік операторлары мен жолаушылар компанияларының ТМД елдерінің темір жол инфрақұрылымдарына қол жеткізуі принциптерін әзірлеуі;
- "Қазақстан темір жолы" РМК-ны "Қазақстан темір жолы" ЖАҚ-қа қайта құру (мемлекеттік акциялар пакетінің 100 пайызымен);
- Жолаушылар тасымалы мен қызметті қамтамасыз ететін еншілес кәсіпорындарды мемлекеттік акциялар пакетінің 100 пайызын Уәкілетті мемлекеттік органға тапсыру арқылы жабық акционерлік қоғам етіп қайта ұйымдастыру;
- Құрылтайшысы "Қазақстан темір жолы" ЖАҚ болып табылатын, "Инфрақұрылым" ЕМК-ны және "Локомотив" ЕМК-ны жабық акционерлік қоғам етіп қайта құру "Жылжымалы құрам" ЕМК-ны мемлекеттік акциялар пакетінің 100 пайызын Уәкілетті мемлекеттік органға тапсырып, жабық акционерлік қоғам етіп қайта құру.
- "Жылжымалы құрам" ЖАҚ вагон паркінің бір бөлігін жекешелендіру жолымен жылжымалы құрам жекеменшік операторларының паркін арттыру;
- Вагондар мен локомотивтерді жөндеу жөніндегі кәсіпорындарды бәсекелес секторға одан әрі шығару;
- Теміржол көлігінің қызметіне мемлекеттік бақылау жасауды күшейту.
5.4. Қайта құрылымдаудың үшінші кезеңі (01.01.2004 - 01.01.2006 жылдар)
Yкімет қайта құрылымдаудың алдыңғы екі кезеңінің қорытындысын шығарады және теміржол қызметін көрсетудің қалыптасқан рыногын бағалайды. Қорытындыларды алға басшылыққа алып:
- "Жылжымалы құрам" ЖАҚ-ты жекешелендіру;
- "Локомотивжөндеу" ЖАҚ-ты жекешелендіру;
- "Инфрақұрылым" ЖАҚ-ты және "Локомотив" ЖАҚ-ты жеке компания етіп бөліп шығару арқылы "Қазақстан темір жолы" ЖАҚ-ты тарату;
- меншікті тартым күші бар жекеменшік операторларының инфрақұрылымға ерікті қол жеткізуін ашу және инфрақұрылымды пайдаланғаны үшін ақы төлеуді енгізу туралы шешім қабылдайды.
5.5. Теміржол көлігінің қызметіне мемлекеттік бақылау жасауды күшейту
5.5.1. Уәкілетті мемлекеттік органның функциялары
Көлік саясаты саланың күрделеніп кеткен ішкі ұйымдасуына және теміржол көлігі мен мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерінің функциялары мен жауапкершілігінің айқын бөлінуіне лайық барабар жаңа сапа деңгейіне көтерілуі тиіс.
Теміржол көлігінде терең реформалар жүргізу Уәкілетті мемлекеттік органның саланы мемлекеттік реттеуін күшейтуді табандылықпен жүргізуді талап етеді. Ол мемлекетаралық келісімдерде және халықаралық ұйымдарда Қазақстан Республикасының теміржол көлігі саласындағы мүддесіне өкілдік етуге, көлік саясатын жүзеге асыруға, теміржол саласында қауіпсіздікті инспекциялау және бақылау лицензия беру техникалық стандарттарды, нормативтер мен талаптарды бекіту мәселесін қоса алғанда мемлекеттің құзыретті реттеуші органының функциясын жүзеге асыруға жауапты болуы тиіс.
Уәкілетті орган Теміржол көлігінің орталық кеңесінде (ТЖОК) және Темір жолдардың ынтымақтасу ұйымында (ТЖЫҰ) Қазақстан Республикасы теміржол көлігіне өкілдік етеді, сала кәсіпорындарының шаруашылық қызметін реттеуді жүзеге асырады, операторларға лицензия беруді және қауіпсіздікті бақылауды, локомотив және вагон шығару жоғары технологиялық салаларда импорт алмастыруды дамытуды жүзеге асырады.
Теміржол көлігі агенттігі мына функцияларды жүзеге асыратын болады:
- мемлекеттік мүлікті иелену, оның реформалануын, жекешелендірілуін, мемлекеттік акциялардың сатылуын, арендаға, сыртқы басқаруға берудің ұйымдастырылуын және т.б. қоса;
- "Қазақстан темір жолы" ЖАҚ-ты, басқа да негізгі және қамтамасыз етушілік қызметтердің ЖАҚ-тары мен ААҚ-тарын қоса, мемлекеттік акциялар пакеттері Уәкілетті мемлекеттік органға тапсырылған теміржол саласының барлық шаруашылық жүргізуші субъектілеріне қатысты басқару;
- тартымдық және басқа жылжымалы құрамды, технологиялық жабдықтар мен теміржол бейініндегі зауыттарға арналған жарақтар, жинақтауыштық және шығыстық материалдарды, жолдың үстіңгі құрылыс элементтерін өндіру жөніндегі теміржол кәсіпорнын дамыту арқылы импорталмастыру және жаңа жұмыс орындарын құру, сондай-ақ ғылыми-техникалық базалар мәселелерін шешу;
- теміржол саласының қызметін қамтамасыз ететін және реттейтін нормативтік құқықтық актілердің, техникалық және технологиялық нормативтердің қажетті пакетін дайындау;
- теміржол көлігі саласында халықаралық құқық және халықаралық қарым-қатынастар субъекті функциясын жүзеге асыру;
- теміржол көлігі субъектілерінің қызметіне лицензиялар беру және техникалық құралдарын сертификаттау;
- тасымалдау қауіпсіздігін қамтамасыз етуді мемлекеттік реттеу және бақылау жасау;
- инфрақұрылымға еркін және тең қолжеткізілуін қамтамасыз ету.
Жолаушылар тасымалын қайта құрылымдау үшін Уәкілетті мемлекеттік органда мына функциялар жүктелетін жолаушылар тасымалдары бойынша арнаулы бөлімше құру қажет болады:
- нақты маршруттар бойынша жолаушылар тасымалы қызметіне мемлекеттік тапсырыс көлемін белгілеу және оларды санаттау;
- мемлекеттік және жергілікті бюджеттерден жолаушылар тасымалын дотациялау механизмі мен рәсімдерін белгілеу;
- жолаушылар тасымалы қызметіне дотациялардың жыл сайынғы көлемін белгілеу;
- жолаушылар тасымалы бойынша кәсіпорындардың қаржы-шаруашылық қызметіне бақылау жасау және ревизиялау;
- жолаушылар тасымалы шаруашылықтарының жекелеген сегменттерін франчайзинг механизмі негізінде жеке меншік операторларға қызмет көрсетуге беру ресімін белгілеу және тапсыру;
- жолаушылар тасымалы мәселелері бойынша қатысы бар үкімет органдарымен өзара әрекеттесу;
- қауіпсіздік және техникалық пайдалану ережелерінің талаптарын орындау мәселелері бойынша бақылау жасауды ұйымдастыру және жүргізу;
- қаламаңындық жолаушылар қатынасы мәселелері бойынша жергілікті атқарушы органдармен жұмысты үйлестіру;
- теміржол жолаушы компанияларымен контрактылар жасасу;
- СМПС-қа инфрақұрылымға қол жеткізу бағасын анықтау ескерілген жолаушылар тасымалы үшін өзара есеп айырысу жүйесін өзгерту жөніндегі ұсыныстар енгізу.
5.5.2 Бірінші кезеңде контракты жүйесін енгізу
Теміржол компаниясы өз қызметінің ерекшелігіне байланысты қолданылып жүрген заңнамаға сәйкес мемлекеттік реттелуге жатады.
Мемлекеттік реттеуді күшейтуге мемлекеттік органдар мен теміржол компаниясы менеджменті арасында қауіпсіздік, меншігін басқару және иелену, бағаны түзу, қоғамдық қызметтер көрсету, жұмыспен қамтамасыз ету және инвестициялар саясаты мәселелерінде функциялардың өкілеттіктер мен міндеттемелердің айқын бөлінуі кіреді.
Сондай-ақ уәкілетті мемлекеттік орган "Теміржолмашинажөндеу" ЖАҚ-тың, "Локомотивжөндеу" ЖАҚ-тың, "Қазкөліксервис" ЖАҚ-тың, "Теміржолсужылужабдықтау" ЖАҚ-тың, "Жолаушылар тасымалы" ЖАҚ-тың, "Жылжымалы құрам" ЖАҚ-тың даму саясатын белгілейтін болады.
"Акционерлік қоғамдар туралы" Заң "Мемлекеттік кәсіпорын туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығына қарағанда меншік иесі, оның ішінде мемлекеттік және де кәсіпорын менеджменті арасындағы қарым-қатынастар жүйесін көбірек белгілейді және реттейді. Сондықтан республикалық мемлекеттік кәсіпорынды жабық акционерлік қоғам етіп қайта құру жүргізіледі.
Дегенменен, бұл заң да инвестицияларды белгілеу қоғамдық қызметтерді көрсету және жұмыспен қамтамасыз ету саясатын жүргізу жөніндегі мемлекет пен менеджменттің қарым-қатынастарына қатысты көптеген мәселелерді шеше алмайды.
Сондықтан да көптеген елдердегі сияқты контракт жүйесі енгізіледі. Контракт жүйесінің мәні уәкілетті мемлекеттік орган бекіткен бизнес-жоспарды орындау жөнінде кезеңдік есептер беріп отырудың орнына теміржол компаниясының менеджментіне кең шеңберде өкілеттік пен жұмыс нәтижесі үшін жауапкершіліктің берілуінде. Бизнес-жоспарға өндірістік сипаттағы көрсеткіштер ғана емес, персоналды қысқарту, әлеуметтік мәні бар тасымалдар көлемі, күрделі құрылысқа қажетті инвестициялар көрсеткіші, қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз ету бағдарламасы кіруі тиісті.
Мемлекет жаңа темір жолдар мен тиісті инфрақұрылым салу және қаржыландыру үшін жауапкершілікті өзіне алады.
Қызметкерлерді қысқарту, әлеуметтік зардаптарды жұмсарту бағдарламасын әзірлеу және жүзеге асыру қолданылып жүрген заңнамаға сәйкес жүргізілуі тиіс.
Мемлекет әлеуметтік мәні бар, әсіресе шығынды жолаушылар тасымалын дотациялау мөлшері мен механизмін белгілейді.
Теміржол көлігінің коммерциялануын қамтамасыз ететін функциялардың, жауапкершілік пен өкілеттіктердің бөлінуі заңдарда және Үкіметтің нормативтік актілерінде көрсетілуі тиіс.
5.5.3. Тарифтік реттеуді өзгерту
Тасымалдарға тарифтерді мемлекеттің реттеуін өзгерту қажеттілігі пісіп жетілді.
Жаппай үйілме және құймалы жүктерді теміржол көлігімен тасымалдау негізінен баламасыз болып табылатындықтан, ал басқа санаттар үшін автомобиль көлігі жағынан балама бар болғандықтан бірінші кезеңде жүктерді санаттауды енгізу керек.
Жылжымалы құрам операторларының "Қазақстан темір жолы" РМК-ның (ЖАҚ) қызметтерін пайдаланғаны үшін төлейтін ақысы, клиенттер үшін тарифтердің жоғарғы деңгейін белгілеуді қоса алғанда мемлекеттік баға реттеуіне жатады.
Демеуқаржы беру қажеттілігіне байланысты жолаушылар тасымалының тарифтерін мемлекеттік реттеу сақталады.
5.6. Құқықтық қамтамасыз ету
5.6.1. Заң шығару базасын реформалау қажеттілігі
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының теміржол көлігі өз қызметінде 50-ден астам нормативтік құқықтық актілерді басшылыққа алып отыр, олардың көп бөлігі 1994 және 1996 жылдар аралығында қабылданған.
Теміржол саласының реформалануына байланысты Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген заңдары, оның ішінде теміржол саласы субъектілерінің қызметін реттеу саласы мен табиғи монополиялардың қызметін реттеу саласындағы заңдар тиісті нормативтік құқықтық базаның дайындалуын және заңда бекітілген кейбір қағидалардың жойылуын талап етеді.
Теміржол көлігін қайта құрылымдаудың халықаралық тәжірибесі жаңа нормативтік құқықтық актілердің дайындалуы және қолданылып жүрген нормативтік құқықтық актілердің өңделуі міндетті түрде болатын жәйт екендігін көрсетіп отыр. Мысалы, Германияда теміржол көлігін қайта құрылымдау өзіне 5 дербес заң кіретін "Темір жолдарда құрылымдық реформа жүргізу туралы" Заңның дайындалуынан басқа, Конституцияға бірқатар түзетулердің енгізілуіне және қолданылып жүрген заңдарға 150 түзетулердің қабылдануына алып келді.
Қайта құрылымдау процесін реттейтін Қазақстан Республикасының негізгі нормативтік құқықтық актілері болып мыналар табылады:
- 27.12.94-тегі Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлімі);
- 01.07.99-дағы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Ерекше бөлімі);
- 21.09.94-тегі "Қазақстан Республикасындағы көлік туралы" Қазақстан Республикасының Заңы;
- 09.07.98-дегі "Табиғи монополиялар туралы" Қазақстан Республикасының Заңы;
- 19.06.95-тегі "Мемлекеттік кәсіпорын туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы.
Жүргізіліп жатқан теміржол саласының реформасын жүзеге асыру мақсатында перспективасын ескеруге мүмкіндік беретін бірқатар нормативтік құқықтық актілерді қабылдау қажет болады.
5.6.2. "Теміржол көлігі туралы" Қазақстан Республикасының Заңы
Қазіргі кезде теміржол тасымалдары саласындағы Қазақстан Республикасының қолданылып жүрген заңдарындағы ақтаңдақтарды жою мақсатымен "Теміржол көлігі туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жобасы дайындалды. Заңның принциптік маңыздылығы оның теміржол көлігінің қайта құрылымдалуын ескеретін өзгерістерді көздейтіндігінде.
Заң негізіне салынған мақсаттар:
- мемлекеттік функциялардың, меншік иесі функцияларының және компания менеджментінің бөлінуі;
- компания менеджменті функцияларының коммерциялық принциптерге сәйкес жүзеге асырылу қажеттілігі;
- жүк тасымалдары есебінен және жолаушылар тасымалы шығындарын бюджеттен өтеу механизмін енгізу есебінен жолаушылар тасымалына айқаспалы түрде демеуқаржы бөлудің жойылуы;
- иелену және теміржол магистралін пайдалануға беру функцияларының жылжымалы құрам операторы функцияларынан бөлінуі. Магистральды теміржол желісін және локомотив тартым күшін пайдаланғаны үшін төлемнің енгізілуі;
- жүк тасымалдарына, монополиялық билікті асыра пайдалану оқиғаларынан басқа, бағаны еркін белгілеу қажеттілігі;
- қоршаған ортаны қорғаудың ең төмен стандарттарына міндетті түрде сай болуы;
- қауіпсіздіктің тиісті стандарттарын сақтау қажеттілігі.
Сонымен бірге "Теміржол көлігі туралы" Заң жобасының қаралуымен қатар бір мезетте басқа нормативтік құқықтық актілерге түзетулер қабылдануы тиіс.
5.6.3. Халықаралық теміржолдық жүк қатынасы туралы келісімдер
(ХЖҚК) және ТЖЫҰ, ТЖКОК аясындағы басқа да келісімдер
Қайта құрылымдаудың екінші кезеңінде Темір жолдар ынтымақтастығы ұйымына (ТЖЫҰ) қатысушы елдер қол қойған ХЖҚК-ға және вагон паркі, поездарды құрастыру жоспары, өзара есеп айырысулар тәртібі жөніндегі бірқатар келісімдерге және ТМД елдерінің Теміржолдар ынтымақтастығы ұйымы (ТЖКОК) аясындағы басқа да келісімдерге түзетулер енгізу қажет болмақ.
ХЖҚК-дағы жасалатын негізгі өзгерістер мына мәселелерді қамтымақ:
- келісімдерде тасымалдауды жүзеге асыратын және теміржол көлігі клиенттерімен және тікелей халықаралық қатынаста тасымалдарды жүзеге асыру үшін басқа елдердің аумақтары бойынша тасымалдарды жүзеге асыратын теміржол көлігі субъектілерімен құқықтық қатынастарға кіретін теміржол көлігі субъектісін белгілеу ретінде қолданылатын "темір жол" терминін қайта қарау;
- тасымалдауларды жүзеге асыратын теміржол көлігі субъектілерінің жауапкершілігі;
- клиентпен және тікелей халықаралық қатынаста тасымалдарды жүзеге асыратын басқа теміржол көлігі субъектілерімен есеп айырысу;
- тікелей мемлекеттік қатынаста тасымалдарды жүзеге асырған кезде франшизалары бар қазақстандық жүк вагон паркі операторларының және жолаушылар тасымалдау жөніндегі компаниялардың тасымалдаушылардың инфрақұрылыммен есеп айырысулары.
ТЖКОК аясындағы келісімдер бойынша жалпы паркті пайдалану қағидаттары, Поездарды қалыптастыру, вагондардың жөнделуін сертификациялау теміржол көлігі субъектілері арасындағы есеп айырысулар жоспарының негіздері қайта қаралады.
6. Қайта құрылымдаудың әлеуметтік салдарлары
6.1. Қызметкерлерді қысқарту қажеттілігі
Соңғы жылдары теміржол саласында жұмыстар көлемінің азаюына байланысты қызметкерлердің барабарлық санын қысқарту болған жоқ. Штаттарды қысқарту жөніндегі осы шаралардың барлығы "косметикалық" сипатта болды да, кадрлардың артық болу проблемасын шеше алмады. Мұның өзінде, негізінен, артық жұмыс күшін қысқартуға байланысты жаңа қызметкерлердің жалдануын шектеу, қамтамасыз етуші қызметті бәсекелес секторға бөліп шығару және мәжбүр түрде қысқарту сияқты дәстүрлі тәсілдері қолданылды.
