«Пайдаға салынатын салықтар» 12 (IAS) Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарты (2014 ж.)

12-ші Халықаралық Қаржылық Есептілік Стандарты (IAS 12)
Пайдаға салынатын салықтар

Мақсаты

Осы Стандарттың мақсаты пайдаға салынатын салықтарды есепке алу тәртібін анықтаудан тұрады. Пайдаға салынатын салықтарды есептеудегі басты мәселе қазіргі және келешектегі салық салдарын есепке алуда:

(a) ұйымның қаржылық жағдай туралы есебінде танитын активтердің (міндеттемелердің) қаржылық жағдай туралы есептік құнының орнын болашақта толтыру (өтеу); және

(b) ұйымның қаржылық есептілігінде танитын операциялар және ағымдағы кезеңнің басқа да жағдайлары.

Активтерді немесе міндеттемелерді танудың өзінен есеп беретін ұйым осы активтердің немесе міндеттемелердің қаржылық жағдай туралы есептік құнының орнын толтыруды немесе өтеуді көздейтінін көрсетеді. Егер де қаржылық жағдай туралы есептік құнының орнын толтыру немесе өтеу бұрынғымен салыстырғанда көбірек (азырақ) салық төлеуге соқтыруы ықтимал болса, егер де мұндай орнын толтыру немесе өтеу салық салдарын тудырмайтын болса, онда бұл Стандарт жекелеген жағдайларды қоспағанда, ұйым кейінге қалдырылған салық міндеттемелерін (кейінге қалдырылған салық активін) тануын талап етеді.

Осы Стандарт ұйымның салық операцияларының салдары мен басқа да жағдайларды бұл операциялар мен жағдайлардың өзін ескеретін сияқты есепке алуды талап етеді. Сонымен пайда мен залал есептерінде көрсетілген салық операциялары мен басқа да жағдайлардың салдары пайда мен залал есептерінде де көрініс береді. Капиталда тікелей көрсетілген барлық операциялар мен басқа да жағдайлардың салық салдары да капиталда тікелей көрініс табады. Сол секілді кейінге қалдырылған салық активтері мен міндеттемелерін бизнестерді біріктірген кезде тану да осы біріктіру кезінде пайда болған оң немесе теріс гудвиллінің мөлшеріне немесе бизнес біріктіру құнының үстінен сатып алатын бірегейлендірілетін активтердің, міндеттемелердің және шартты міндеттемелердің таза әділ құнындағы сатып алушы-ұйымның кез келген үлесінен арту мөлшеріне әсер етеді.

Берілген Стандарт сондай-ақ қаржылық есебінде пайдаға салынатын салықты көрсетуге және пайдаға салынатын салыққа жататын ақпаратты ашуға қатысты пайдаланылмаған салық шығындарынан немесе пайдаланылмаған салық несиелерінен пайда болатын кейінге қалдырылған салық активтерінің танылуына регламент жасайды.

Қолдану аясы

1. Осы Стандарт пайдаға салынатын салықтың есебі үшін қолданылуы тиіс.

2. Осы Стандарттың көзқарасы бойынша пайдаға салынатын салықтың құрамына салық салынатын пайдаға негізделетін барлық ұлттық және шетелдік салықтар кіреді. Сондай-ақ пайдаға салынатын салыққа пайданың көзінен ұсталатын, еншілес ұйым, қауымдастырылған ұйым төлейтін немесе есеп беретін ұйымға бөлінген пайдадан бірлескен қызмет шеңберінде төленетін салық сияқты салықтар кіреді.

3. [Жойылған]

4. Осы Стандарт мемлекеттік субсидияны есептеу әдістеріне (20-шы Мемлекеттік субсидияларды есепке алу және мемлекеттік көмек туралы ақпаратты ашып көрсету ХҚЕС-ын (IAS) қараңыз) немесе инвестициялық салық несиелеріне қатысты емес. Алайда осы Стандарт осындай жәрдемақылардан немесе инвестицияланған салық несиелерінен туындайтын уақытша айырмашылықтарды есептеуге байланысты болады.

Анықтамалар

5. Осы Стандартта мынадай терминдер төменде көрсетілген мағынада пайдаланылады:

Бухгалтерлік пайда ‑салық төлеуге кететін шығысты шегерілгенге дейінгі кезең ішіндегі таза пайда немесе залал.

Салық салынатын пайда (салықтың залал)‑ салық органдары белгілеген ережелерге сәйкес анықталатын кезең ішіндегі пайда (залал), осыған байланысты пайдаға салынатын салық төленеді (өтеледі).

Салық төлеуге кететін шыгыстар (салық өтемінен түскен кіріс)‑ ағымдағы салыққа немесе кейінге қалдырылған салыққа қатысты кезең ішіндегі таза пайданы немесе залалды есептеуге қосылатын агригатталған сома.

Ағымдағы салық‑ салық салынатын пайдаға (салық салу кезінде есептелетін залалға) қатысты кезең ішінде төленуге (өтелуге) тиісті пайдаға салынатын салық сомасы.

Кейінге қалдырылған салық міндеттемелері‑ салық салынатын уақытша айырмашылықтарға байланысты алдағы кезеңдерде төленуі тиісті пайдаға салынатын салық сомасы.

Кейінге қалдырылған салық активтері‑ алдағы кезеңдерде өтелуі тиісті пайдаға салынатын салық сомасы. Ол мыналарға байланысты:

(a) есептелген уақытша айырмашылықтарға;

(b) пайдаланылмаған салық шығындарын алдағы кезеңге көшіруге; және

(c) пайдаланылмаған салық несиелерін алдағы кезеңге көшіруге.

Уақытша айырмашылықтар ‑ активтің немесе міндеттеменің қаржылық жағдай туралы есептік құны мен олардың салықтық базасы арасындағы айырмашылық. Уақытша айырмашылықтар мынадай болуы мүмкін:

(a) салық салынатын уақытша айырмашылықтар, активтің немесе міндеттеменің қаржылық жағдай туралы есептік құнының орны толатын немесе өтелетін алдағы кезеңдердегі салық салынатын пайданы (салық залалын) анықтаған кезде салық салынатын соманың пайда болуына және туындауына әкеліп соқтыратын уақытша айырмашылықтар болып саналатын айырмашылықтар; немесе

(b) ұстап қалынатын уақытша айырмашылыцтар, тиісті активтің немесе міндеттеменің қаржылық жағдай туралы есептік құнының орны толатын немесе өтелетін алдағы кезеңдердегі салық салынатын пайданы (салық салу кезінде есептелетін залалды) анықтаған кезде нәтижесі ұстап қалу болып саналатын айырмашылықтар.

Активтің немесе міндеттеменіц салық базасы‑ салық салу мақсатында активке немесе міндеттемеге берілетін сома.

6. Салық төлеуге кететін шығыстарға (салық өтемінен түскен кіріске) ағымдағы салық шығыстары (ағымдағы салықты өтеуден түскен кіріс) және кейінге қалдырылған салық шығысы (салық өтемінен кейінге қалдырылған кіріс) енгізіледі.

Салық базасы

7. Активтің салық базасы - ұйым активтің қаржылық жағдай туралы есептік құнын өтегеннен кейін алатын кез келген салық салынатын экономикалық пайдадан салық салу мақсатында есептелетін сома. Егер де осы экономикалық пайдаға салық салынбайтын болса, активтің салық базасы оның қаржылық жағдай туралы есептік құнына тең болады.

8. Міндеттеменің салық базасы оның қаржылық жағдай туралы есептік құнына тең болады, бұған алдағы уақытта осы міндеттемеге қатысты салық салу мақсатында шегерілетін кез келген сома қосылмайды. Аванс түрінде алынған түсімге келетін болсақ, пайда болатын міндеттеменің салық базасы оның қаржылық жағдай туралы есептік құнына тең болады, бұған алдағы уақытта салық салынбайтын түсімнің кез келген сомасы қосылмайды.

9. Кейбір баптардың салықтық базасы бар, бірақ қаржылық жағдай туралы есепте актив пен міндеттеме ретінде танылмайды. Мәселен, зерттеуге кететін нақты шығын пайда болу кезеңінде бухгалтерлік пайданы анықтаған кезде шығын ретінде көрсетіледі, бірақ оны салық салынатын пайданы (салық шығынын) белгілеген кезде шегеруге көпке дейін рұқсат берілмеуі мүмкін. Салық органдары болашақта шегеруге рұқсат беретін сома болып табылатын зерттеуге кететін шығынның салықтық базасы мен нөлге тең болатын қаржылық жағдай туралы есептік құны арасындағы айырмашылық кейінге қалдырылған салық активінің пайда болуына жол ашатын шегерілетін уақытша айырмашылық болып табылады.

10. Активтің немесе міндеттеменің салықтық базасы онша айқын болмаған жағдайларда осы Стандартқа негіз болатын іргелі принципті қарастырған пайдалы: ұйым белгілі бір шектеулерді есептемегенде активтің немесе міндеттеменің қаржылық жағдай туралы есептік құнының орнын толтыру немесе өтеу болашақ салық төлемдерін, егер де осы орнын толтырудың немесе өтеудің салықтық салдарлары болмайтын болса, олардың қандай боларымен салыстырғанда көбейтетін (азайтатын) болса, кейінге қалдырылған салық міндеттемесін (активін) тануға міндетті. 51А-тармақтан кейінгі С мысалы осынау іргелі принципті қарастырған пайдалы болатындай, мысалы, активтің немесе міндеттеменің салықтық базасы орнын толтырудың немесе өтеудің қажетті тәсіліне тәуелді болатындай жағдайды көрсетеді.

11. Шоғырландырылған қаржылық есептілігінде уақытша айырмашылықтар шоғырландырылған қаржылық есептілігіндегі активтердің және міндеттемелердің қаржылық жағдай туралы есептік сомаларын тиісті салық базасымен салыстыру арқылы анықталады. Салық базасы шоғырландырылған салық декларациясына, ол есептелетін заңдылықтарға қатысты айқындалады. Басқа заңдылықта салық базасы топтағы ұйымдардың әрқайсысының салық декларациясына қатысты анықталады.

Ағымдағы салық міндеттемелері мен ағымдағы салық активтерін тану

12. Ағымдағы және алдыңғы кезеңдер үшін ағымдағы салық төленбеген сомаға тең міндеттеме ретінде мойындалуы тиіс. Егер ағымдағы және алдыңғы кезеңдерге қатысты төленген сома осы кезеңдер үшін төленуі тиіс сомадан асса, онда асып кету мөлшері актив ретінде танылуы тиіс.

13. Өткен кезеңдегі ағымдағы салықты өтеу үшін өткен кезеңге көшірілуі мүмкін салық шығынымен байланысты пайда актив ретінде мойындалуы керек.

14. Салық шығыны өткен кезеңдегі ағымдағы салықты өтеу үшін пайдаланылатын болса, ұйым салық шығыны пайда болған кезеңде пайданы актив ретінде мойындайды, өйткені пайда ұйымға түсуі және осы пайдалар дұрыс бағалануы тиіс.

Кейінге қалдырылған міндеттемелерін және кейінге қалдырылған салық активтерін тану

Салық салынатын уақытша айырмашылықтар

15. Кейінге қалдырылған салық міндеттемелері барлық салық салудағы уақытша айырмашылықты танулары тиіс, егер тек ол мыналардан пайда болмаса:

(а) гудвиллді алғашқы танумен; немесе

(b) активті немесе міндеттемені мынадай операцияда:

(i) бизнесті біріктіру болып табылмайтын; және

(ii) оны жасаған кезде не бухгалтерлік, не салық салынатын пайдаға (салық шығынына) әсер етпейтін операцияда бастапқы тану.

Алайда еншілес ұйымдарға, филиалдар мен қауымдастырылған ұйымдарға салынатын инвестициялармен және бірлескен қызметке қатысу үлесімен байланысты салық салудағы уақытша айырмашылық үшін кейінге қалдырылған салық міндеттемесі 39-тармаққа сәйкес мойындалуы тиіс.

16. Активтерді тануда ұйым алдағы кезеңде алатын экономикалық пайда ретінде оның қаржылық жағдай туралы есептік құнын болашақта өтеуі жатыр. Активтің қаржылық жағдай туралы есептік құны оның салық базасынан асатын болса, салық салынатын экономикалық пайда сомасы салық салу мақсатында шегеруге рұқсат етілетін көлемнен асып түсетін болады. Бұл айырмашылық салық салынатын уақытша айырмашылық болып саналады, ал алдағы кезеңдерде туындайтын пайдаға салынатын салықты төлеу міндеттемесі кейінге қалдырылған салық міндеттемесі болып табылады. Ұйым активтің қаржылық жағдай туралы есептік құнын өтеуіне қарай салық салынатын уақытша айырмашылық қалпына келеді, ал ұйымда салық салынатын пайда туындайды. Бұл экономикалық пайдалар ұйымдардан салық төлемі кейпінде кететін болады дегенді білдіреді. Сөйтіп бұл Стандарт 15 және 39- тармақтарда суреттелген белгілі бір жағдайларда болмаса, барлық кейінге қалдырылған салық міндеттемелерін тануды талап етеді.

17. Кейбір уақытша айырмашылықтар табысты немесе шығысты бір кезеңдегі бухгалтерлік пайданың құрамына, ал басқа уақытта салық салынатын пайдаға қосқан кезде пайда болады. Мұндай уақытша айырмашылықтар көбіне мерзімді айырмашылықтар деп аталады. Осындай уақытша айырмашылықтардың мысалдары төменде келтіріліп отыр. Бұларға салық салынады, сайып келгенде, олар кейінге қалдырылған салық міндеттемелерінің пайда болуына әкеліп соқтырады:

(a) пайыздық түсім уақытына қарай бухгалтерлік пайдаға қосылады, бірақ кейбір заңды құқықтарда ол ақша қаражатын алған кезде салық салынатын пайдаға қосылуы мүмкін. Осындай түсімге қатысты қаржылық жағдай туралы есепте танитын кез келген дебиторлық берешектің салықтық базасы нөлге тең болады, себебі түсім ақша қаражатын алғанға дейін салық салынатын пайдаға әсер етпейді;

(b) салық салынатын пайданы (салық шығынын) анықтаған кезде пайдаланылатын амортизация бухгалтерлік пайдаға қолданылатын пайдадан өзгеше болуы мүмкін. Уақытша айырмашылық - активтің қаржылық жағдай туралы есептік құны мен оның салық базасы арасындағы айырмашылық, ал ол ағымдағы және мұның алдындағы кезеңдерде анықталған салық салынатын пайданы анықтаған кезде салық органдары рұқсат еткен осы активке қатысты барлық шегерулерді ескергенде активтің бастапқы құнына тең келеді. Салық салынатын уақытша айырмашылық амортизация тездетілген кезде кейінге қалдырылған салық міндеттемесінде пайда болады және көрінеді (егер салық амортизациясы бухгалтерлік амортизацияға қарағанда жай болса, онда шегерілетін уақытша айырмашылық пайда болады. Мұның өзі кейінге қалдырылған салық активінен көрінеді); және

(c) әзірлеуге кететін шығындар бухгалтерлік пайданы анықтаған кезде алдағы уақытта капиталдандырылуы және амортизациялануы мүмкін, бірақ олар пайда болған кезеңдегі салық салынатын пайданы анықтаған кезде шегеріледі. Әзірлеуге кеткен мұндай шығындардың салықтық базасы нөлге тең болады, өйткені олар салық салынатын пайдадан шегерілген. Уақытша айырмашылық -әзірлеуге кеткен шығынның қаржылық жағдай туралы есептік құны мен олардың нөлге тең салық базасының арасындағы айырмасы.

18. Уақытша айырмашылықтар сонымен қатар:

(a) 3-ші Бизнес бірлестіктері ХҚЕС (IFRS) сәйкес сатып алу болып табылатын бизнесті біріктіру жөніндегі шығын алынған теңестірілетін актив пен міндеттемелерге олардың бастапқы әділ құнымен, бірақ салық салу мақсаты үшін эквиваленттік түзетусіз бөлінеді (19-тармақты қараңыз);

(b) салық салу мақсаты үшін эквиваленттік түзетусіз активтер қайта бағаланады (20-тармақты қараңыз);

(c) бизнесті біріктірген кезде гудвилл пайда болады (21-тармақты қараңыз);

(d) активтің немесе міндеттеменің салықтық базасы бастапқы мойындалған кезде оның бастапқы қаржылық жағдай туралы есептік құнынан өзгеше болады, мысалы, ұйым активтерге жататын салық салынбайтын мемлекеттік субсидиядан пайда алған кезде (22 - және 33-тармақтарды қараңыз); немесе

(e) еншілес ұйымдарға, филиалдар мен қауымдастырылған ұйымдарға салынатын инвестициялармен және бірлескен қызметке қатысу үлесімен байланысты инвестициялардың қаржылық жағдай туралы есептік құны инвестициялардың салық базасынан немесе қатысу үлесінен өзгеше болғанда пайда болады (38-45-тармақтарды қараңыз).

Бизнесті біріктіру

19. Сатып алу болып табылатын ұйымдарды біріктірген кезде сатып алуға кететін шығындар олардың айырбас жасалатын күнгі әділ құнына қарай теңестірілген активтер мен міндеттемелерге бөлінеді. Уақытша айырмашылықтар бизнесті біріктіру сатып алынған теңестірілген активтер мен міндеттемелердің салық базаларына ешқандай ықпал етпеген немесе оларға басқаша әсер еткен кезде пайда болады. Мысалы, активтің қаржылық жағдай туралы есептік құны әділ құнға дейін өсіп, ал салық базасы мұның алдындағы иеленушіге арналған шығындардың деңгейінде қалып қойған кезде салық салынатын уақытша айырмашылықтар пайда болады да кейінге қалдырылған салық міндеттемесіне әкеліп соғады. Кейінге қалдырылған салық міндеттемесі гудвиллге әсер етеді (66-тармақты қараңыз).

Әділ құнымен есепке алынған активтер

20. Халықаралық қаржылық есептілігіктің стандарттары белгіленген активтерді оның әділ құнына қарай есепке алуға немесе қайта бағалауға рұқсат береді (мысалы, 16 Жылжымайтын мүлік, ғимараттар мен жабдықтар ХҚЕС (IAS), 38 Материалдық емес активтер ХҚЕС (IAS), және 40 Инвестициялық жылжымайтын мүлік ХҚЕС (IAS) және 9 Қаржы құралдары ХҚЕС-тарды (IFRS) қараңыз). Кейбір заңдылықтарда қайта бағалау немесе активті әділ құнына қарай қайта есептеу ағымдағы кезеңде салық салынатын пайдаға (салық шығынына) әсер етеді. Нәтижесінде активтің салықтық базасы түзетіледі, ал уақытша айырмашылық пайда болмайды. Басқа заңдылықтарда активті қайта бағалау немесе қайта есептеу оларды қайта бағалау және қайта есептеу кезеңінде салық салынатын пайдаға әсер етпейді, демек активтің салықтық базасы түзетілмейді. Солай бола тұрса да қаржылық жағдай туралы есептік құнының болашақтағы өтемі ұйым үшін салық салудан түсетін экономикалық пайданы білдіреді, ал салық салу мақсатында шегерілетін сома осы экономикалық пайданың сомасынан өзгеше болады. Қайта бағаланған активтің қаржылық жағдай туралы есептік құны мен оның салықтық базасының арасындағы айырмашылық уақытша айырмашылық болады және кейінге қалдырылған салық міндеттемесін немесе активті құрайды. Бұл әділетті, тіпті егер:

(a) ұйымның активті сату ниеті жоқ болса да. Мұндай жағдайда активтің қайта бағаланған қаржылық жағдай туралы есептік құны оны қолдану арқылы өтеледі, және бұл алдағы уақытта салық салу мақсатында қолданылуы мүмкін амортизациядан асатын салық салынатын табысты құрайды; не

(b) егер активті шегеруден түскен түсім осыған ұқсас активке инвестицияланған болса, капиталдың өсіміне салынатын салық кейінге қалдырылған болса да. Мұндай жағдайда, сайып келгенде, осыған ұқсас активтерді сатуға немесе пайдалануға салық төленуі тиіс.

Гудвилл

21. Бизнесті біріктіру кезінде туындайтын Гудвилл төмендегі (а)-ның (b)-дан артықшылығы деп бағаланады:

(a) төмендегілердің жиынтығы:

(i) негізінен сатып алынған күнгі әділ құнды талап ететін, 3 ХҚЕС-ына (IFRS) сәйкес бағаланған, берілген тұжырым

(ii) 3 ХҚЕС-ына (IFRS) сәйкес танылған, сатып алынатын ұйымдағы кез келген бақыланбайтын пайыздың сомасы, және

(iii) бизнесті сатылап біріктіргенде, сатып алушының сатып алынатын ұйымдағы алдыңғы иеленген үлестік пайызының сатып алынған күнгі әділ құны.

(b) 3ХҚЕС-ына (IFRS) сәйкес бағаланған, алынған анықталатын активтердің және қабылданған міндеттемелердің сатып алынған күнгі сомаларының таза пайдасы.

Көптеген салық органдары салық салынатын пайданы анықтаушы ретінде гудвиллдың қаржылық жағдай туралы есептік құнын төмендетуге рұқсат етпейді. Оның үстіне мәселелерді бұлай шешкен кезде гудвиллдың көлемі еншілес ұйым өз бизнесін жүргізуіне қарай жиі азаймайды. Мұндай заңдылықтарда гудвиллдың нөлге тең салықтық базасы болады. Гудвиллдың қаржылық жағдай туралы есептік құны мен нөлге тең салықтық базасы арасындағы кез келген айырмашылық салық салынатын уақытша айырмашылық болып табылады. Алайда бұл Стандарт кейінге қалдырылған салық міндеттемесінің пайда болғанын тануға рұқсат етпейді, өйткені гудвилл қалдық көлемін білдіреді, ал кейінге қалдырылған салық міндеттемесін тану гудвиллдың қаржылық жағдай туралы есептік құнын ұлғайтқан болар еді.

21A Гудвилл алғашқы танумен байланысты туындайтынына орай кейінге қалдырылған салық міндеттемесінің мөлшерінің кейінгі азаюлары гудвиллды алғашқы танумен байланысты туындайтын ретінде қарастырылады және сондықтан 15(а)-тармаққа сәйкес танылмайды. Мысалы, егер бизнесті біріктіру кезінде сатып алынған гудвиллдың құны 100 бірлігі болса, бірақ оның салықтық базасы бұл ретте нөлге тең болса, онда 15(а)-тармағына сәйкес ұйымның кейінгі қалдырылған салық міндеттемесін тануына тыйым салынады. Егер ұйым кейін осы гудвилл бойынша 20 бірлік мөлшерінде құнсызданудан болған залалды таныса, онда осы гудвиллға жататын салық салынатын уақытша айырмашылықтың мөлшері 100-ден 80 бірліктеріне дейін азаяды, ол өз кезегінде танылмаған кейінге қалдырылған салық міндеттемесінің мөлшерінің азаюына алып келеді. Танылмаған кейінге қалдырылған салық міндеттемесінің мөлшерінің мұндай азаюы гудвиллын алғашқы танумен байланысты қарастырылады және 15(а)-тармағына сәйкес танылуға жатпайды.

21B Алайда гудвиллына жататын салық салынатын уақытша айырмашылықтар бойынша кейінге қалдырылған салық міндеттемелері гудвиллын алғашқы танумен байланысты болған кезде ғана танылуы мүмкін. Мысалы, егер бизнесті біріктіру кезінде сатып алынған гудвиллдың құны салық салу мақсатында сатып алу жылынан бастап жылына 20 пайыз мөлшерлемесі бойынша шегерілетін болып табылатын 100 бірлігіне тең соманы құрайтын болса, онда гудвиллдың салықтық базасы бастапқы танудан кейін 100 және сатып алу жылының аяғында 80 бірлігін құрайды. Егер гудвиллдың жыл аяғындағы қаржылық жағдай туралы есептік құны сол 100 бірлік қалпында болса, онда осы жылдың аяғында 20 бірлік мөлшерінде салық салынатын уақытша айырмашылық пайда болады. Салық салынатын уақытша айырмашалық осы гудвиллды бастапқы танумен байланысты болмаса, онда туындайтын кейінге қалдырылған салық міндеттемесі танылады.