«Мемлекеттік басқару деңгейлерi арасындағы өкiлеттiктердi ажырату және бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 ж. 10 ақпандағы № 147 Қаулысы (күші жойылды)

Мемлекеттік басқару деңгейлерi арасындағы өкiлеттiктердi ажырату және бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру тұжырымдамасы туралы
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 ж. 10 ақпандағы № 147 Қаулысы

ҚР Үкіметінің 2014 жылғы 12 мамырдағы № 481 Қаулысымен күші жойылды

Мемлекеттік басқару жүйесiн жетiлдiру, сондай-ақ бюджетаралық қатынастардың тиiмдi жүйесiн қалыптастыру мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметi қаулы етеді:

1. Қоса берiлiп отырған Мемлекеттік басқару деңгейлерi арасындағы өкiлеттiктердi ажырату және бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру тұжырымдамасы мақұлдансын.

2. Қазақстан Республикасының Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі мүдделi мемлекеттік органдармен бiрлесiп Тұжырымдамада көзделген ережелердi iске асыру жөнiнде қажеттi шаралар қабылдасын.

3. Осы қаулы қол қойылған күнiнен бастап күшiне енедi.

Қазақстан Республикасының

Қазақстан Республикасы Үкіметінің

2003 жылғы 10 ақпандағы

№ 147 қаулысымен

МАҚҰЛДАНҒАН

Мемлекеттік басқару деңгейлерi арасындағы өкiлеттiктердi

ажырату және бюджетаралық қатынастарды жетiлдiру

тұжырымдамасы

Астана, 2003 жыл

Кiрiспе

Ел Президентінің «Қазақстан - 2030. Барлық қазақстандықтардың гүлденуi, қауiпсiздiгi және әл-ауқатының жақсаруы» Қазақстан халқына жолдауында тиiмдi осы заманғы мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару құрылымын құру мемлекеттiң түйiндi мiндеттерiнiң бiрi болып айқындалды.

Бұл ретте Қазақстан Республикасының ?кіметi неғұрлым маңызды функцияларды орындауға жұмылдырылған жинақы және кәсiби үкiмет болуы тиiс деп анықталды. Әрбiр министрлiк пен ведомство өздерiне тән емес функцияларды орталықтан өңiрлерге және мемлекеттен жеке секторға бере отырып, олардан арылуға тиiс.

Бұл мемлекеттік басқарудың жүйелi болуын, әрбiр басқару деңгейi үшiн қаржы ресурстарымен нығайтылған функциялар мен өкiлеттiктер нақты айқындалуға, билiктiң барлық деңгейлерiнiң тиiмдi жұмыс iстеуi үшiн ведомствоаралық үйлестiру қамтамасыз етiлiп, заңнама-құқықтық базасы құрылуға тиiс екенiн көздейдi.

Бұрынғы жылдары жүргiзiлген реформалардың нәтижесiнде осы заманғы нарықтық экономиканың талаптарына бейiмделген мемлекеттік басқару жүйесi қалыптасты, орталықтың функциялар мен өкiлеттiктердi, сондай-ақ аумақтық даму мәселелерiнiң көпшiлiгiн шешуде жауапкершiлiктi мемлекеттік басқарудың жергiлiктi деңгейiне беру процесi басталды. Мемлекеттік функциялардың тиiмдi түрде iске асырылуын қамтамасыз ету үшiн орталық және облыстық билiк деңгейлерi арасындағы өкiлеттiктep жеткiлiктi түрде айқын бөлiндi.

Ел дамуының қазiргi кезеңiнде мемлекеттік басқарудың тиiмдiлiгiн одан әрi арттыру қажеттiлiгiн негiзге ала отырып, билiктiң барлық деңгейлерi арасындағы функцияларды неғұрлым айқын ажырату, реформалар жүргiзу орталығын жергiлiктi мемлекеттік басқарудың төменгi деңгейлерiне ауыстыру мәселелерi басым мәселелерге айналуда.

Облыстық, аудандық (қалалық) және ауылдық билiк деңгейлерi арасындағы функцияларды бөлу бүгiнгi таңда облыстық деңгейге берiлген және көбiнесе басқарудың орталықтандырылған схемасын қабылдайды. Яғни, орталықтан берiлген өкiлеттiктер облыстық деңгейде қалып қойды, ал бұл жүргiзiлiп жатқан реформалардың идеологиясына толық дәрежесiнде сәйкес келмейдi.

Билiктiң аудандық, қалалық және ауылдық деңгейлерi жергiлiктi маңызы бар мiндеттердi шешуде неғұрлым дербес және жауапты болуға тиiс, олардың құқықтары, мiндеттерi мен жауапкершiлiгi заңнамалық кесiмдер деңгейiнде айқын реттелуге тиiс.

Осыған байланысты әкiмшiлiк-бюджеттік реформаны аяқтау мемлекеттің одан әрi қарышты әрi тұрақты дамуын қамтамасыз етудiң аса маңызды шарты болып табылады.

Белгiлi бiр функцияларды мемлекеттік басқарудың белгiлi бiр деңгейiне жатқызу тұрақты функционалдық талдау жасаудың негiзiнде жүзеге асырылуға тиiс. Мемлекеттік функцияларды орындау мемлекеттiң еңбек және материалдық ресурстарын пайдалану тиiмдiлiгiн әрi бюджет қаражатын пайдаланудың ашықтығын қамтамасыз ету мақсатында халыққа барынша жақын болуға тиiс.

Бюджет мемлекеттiң өз функцияларының орындалуын қамтамасыз ету, мемлекеттік саясат шараларын iске асыру жөніндегі негiзгi құралы болып табылады. Сондықтан мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерiн оларға жүктелген функцияларды жүзеге асыру үшiн жеткiлiктi қаржы қаражатымен қамтамасыз ететiн, өзара қатынастардың тұрақтылық пен ашықтық қағидаттарына негiзделген, сондай-ақ тиiмдi бюджет саясатын жүргiзудi ынталандыратын бюджетаралық қатынастардың оңтайлы моделiн қалыптастыру талап етiледi.

1. Ағымдағы жағдайды талдау

Бұрынғы жылдары мемлекеттік басқару жүйесiн жетiлдiру жөнiнде қолға алынған дәйектi шаралар оның жұмыс iстеуiнiң тиiмдiлiгін арттыру үшiн жағдайлар жасауға, билiктiң барлық деңгейлерiнiң үйлестiрiлген қызметi мен өзара iс-қимылын қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.

Мемлекеттік басқару жүйесiн құрудың ел Конституциясында салынған негiзгi қағидаттары бiрқатар конституциялық заңдардың, сондай-ақ мемлекеттік басқарудың жекелеген салаларын реттейтiн өзге де нормативтiк құқықтық кесiмдердiң тұтас бiр топтамасының қабылдануымен нақты сипат алды.

Әкiмшiлiк-бюджет реформасының шеңберiнде республикалық және облыстық билiк деңгейлерi арасындағы өкiлеттiктердi ажырату жөнiнде жұмыс жүргiзiлдi. Мемлекетке тән емес функциялардың бiр бөлiгi жеке секторға берiлдi, мемлекеттік секторға қызмет көрсететiн мемлекеттік мекемелер мен ұйымдар шешетiн мәселелер шеңберi нақты айқындалды.

«Қазақстан Республикасындағы жергiлiктi мемлекеттік басқару туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы Заңының, «Бюджет жүйесi туралы» Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 1 сәуірдегі Заңының жаңа редакциясының қабылдануымен, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiне өзгерістер мен толықтырулар енгiзiлуiмен мемлекеттік функцияларды жүзеге асыру, сондай-ақ оларды ретке келтiру жөнiнде әрбiр билiк деңгейiне өкiлеттiктер мен жауапкершiлiк бекіту мәселелерi реттелдi. Тұтастай алғанда мемлекеттік басқару жүйесiнiң базалық негiздерiн құру аяқталды.

Жүргiзiлген реформалар нәтижесiнде бюджет жүйесi едәуiр өзгерістерге ұшырады. 1999 жылдан бастап бюджет саласындағы шекаралар айқын бөлiндi, бюджеттік бағдарламаларды, республикалық және жергiлiктi бюджеттер арасындағы түсiмдердi бөлу заңды түрде бекітілдi. Мемлекеттік бюджеттің негiзгi өлшемдерiне орта мерзiмдi болжам жасауға көшу жүзеге асырылды, жергiлiктi атқарушы органдарға заңды түрде айқындалған деңгей шеңберiнде қарыз алуды жүзеге асыру құқығы берiлдi.

Бюджетаралық қатынастар жүйесiн жетiлдiру орталық пен аймақтар мүдделерiнiң теңдестiрiлуiне қол жеткiзуге, мемлекеттік басқарудың төмен тұрған деңгейлерiнiң аймақтардың экономикалық дамуына мүдделiлiгiн арттыруға және жергiлiктi бюджеттерге түсетiн түсiмдердiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталды. Бюджеттердiң деңгейлерi арасында кiрiстер мен шығыстарды бөлудiң қазiргi кезде қолданылып жүрген жүйесiнiң бұрынғы жүйелердiң алдында бiрқатар артықшылықтары бар. Әрбiр салық түрiн республикалық және жергiлiктi бюджеттер арасында бөлшектемей, кiрiс көздерiн нақты бөлу қамтамасыз етiлдi және оларды пайдалану бағыттары ажыратылды. Жергiлiктi бюджеттердiң теңдестiрiлуiне жоғары тұрған бюджеттерден субвенциялар бөлу және төмен тұрған бюджеттерден бюджеттік алуларды жүзеге асыру жолымен қол жеткiзiледi.

Сонымен қатар тез өзгерiп жатқан әлеуметтiк-экономикалық жағдайларға және жаңа функционалдық қажеттiлiктерге бейiмделу керектiгiн негiзге ала отырып, мемлекеттік басқару жүйесiн, оның жұмыс iстеуiнiң құқықтық және қаржылық негiздерiн одан әрi жетiлдiру талап eтiледi.

Бүгiнгi таңда негiзгi проблемалар мыналар болып табылады:

1. Тұтастай алғанда мемлекеттік басқару саласында мемлекеттік функцияларды жүйелендiру мен оңтайландыру аяқталған жоқ.

Мемлекеттік функцияларды бөлу жүйесi және әрбiр мемлекеттік басқару деңгейiнiң құзыретi тиiстi заңнамалық кесiмдерде түбегейлi түрде бекітілмеген. Нәтижесiнде мемлекеттік органдардың функциялары бақылаусыз кеңейтiлiп жатады.

Экономикада нарықтық өзгерістердi тереңдету экономика мен қоғам тiршiлiгiнiң жекелеген салаларын тiкелей реттеп отырудан мемлекеттiң одан әрi бас тарту қажеттiлiгiн негiздейдi. Алайда, мемлекетке тән емес және бәсекелес секторға берiлуге тиiс жекелеген функцияларды әлi де болса мемлекеттік органдар жүзеге асыруда.

Мұнымен қатар, бұрынғы жылдары мемлекеттік басқару функцияларының бiр бөлiгi бәсекелес секторға берiлгенiн атап өту керек. Кейбір функцияларды iске асыру мемлекеттік тапсырыс негiзiне көшiрiлдi. Бәсекелес секторда жекелеген функциялар мен қызметтердi жүзеге асырудың орынсыздығын практика көрсетiп бердi, мұның өзi олардың кейбіреулерiн мемлекеттік басқару саласына қайтаруды талап етедi.

Мемлекеттік функциялардың басымдық дәрежесiне қарай нақты ажыратылмауы мен жүйеленбеуi барлық басқару деңгейіндегі мемлекеттік органдардың күш-жiгерiн негiзгi мемлекеттік функцияларды iске асыруға жұмылдыруға және тиiсiнше олардың бюджеттен бiрiншi кезекте қаржыландырылуын қамтамасыз етуге жәрдемдеспейдi.

2. Мемлекеттік басқарудың орталық және жергiлiктi деңгейлерi арасында функциялар мен өкiлеттiктер айқын ажыратылмаған, функциялардың қосарлануы сақталып отыр.

Мемлекеттік басқарудың жекелеген секторларында «құзыреттердiң иерархиялық пирамидасы» - іс жүргiзу мен жауапкершiлiк мәндерiнiң сәйкес келуi байқалады. Ұқсас бағыттар бойынша жұмыс iстейтiн орталық мемлекеттік органдардың аумақтық бөлiмшелерi мен мемлекеттік басқарудың жергiлiктi органдары арасында функциялардың қиылысуы орын алуда.

Іс жүргiзу мәндерiнiң тұстасып келуi, тұтастай алғанда функцияларының қиылысуы жауапкершiлiк пен есеп беру мәселелерiнде бұлыңғырлық пен бей-берекетсiздiкке, бюджет қаражатын қырсыз жұмсауға, мемлекет жүзеге асыратын функциялар мен олардың көрсететiн қызметтерi сапасының төмендеуiне әкеп соқтырады.

Орталық мемлекеттік органдар мен олардың аумақтық бөлiмшелерiнiң құзыретіндегі кейбір функциялар жергiлiктi мемлекеттік басқарудың төменгi буындарына (аудандық, ауылдық және кенттiк деңгейдегi) бекітілген және бiрлесiп iс жүргiзу мәнi болып табылады. Жергiлiктi бюджеттерге бiрқатар қосымша шығыстарды төлеу (әскерге шақырылғандарды қызмет атқару орнына шығарып салу, әскерге шақыру пункттерiнiң материалдық-техникалық базасын нығайту) мiндетi де жүктеледi.

Осы бекіту басқару және бюджеттік әкiмшiлiк жүргiзу жүйесiн ұтымды ұйымдастыру талаптарына сай келгенiмен, сонымен бiр мезгiлде орталық және жергiлiктi билiк деңгейлерi арасындағы құзыреттердi бiржақты ажырату қағидаттары сақталмайды.

Практикада орталыққа бекітілген жекелеген мемлекеттік функцияларды оларды жүзеге асыру үшiн қажеттi қаржы қаражатымен қамтамасыз етпей, жергiлiктi мемлекеттік басқару органдарына беру орын алып отыр.

Жекелеген бақылау-қадағалау функциялары астанадан немесе, әрi кеткен күннiң өзiнде, облыс орталықтарынан жүзеге асырылады, мұның өзi iскерлiк белсендiлiк пен кәсiпкерлiк бастамашылықтың артуына кедергi жасайтын қосымша әкiмшiлiк тосқауылға айналуда.

Жергiлiктi мемлекеттік басқарудың жалпымемлекеттік қызметтерді аумақтық деңгейде iске асырудағы өскелең мiндеттерi аумақтық даму мәселелерiнiң көпшiлiгiн шешуде жекелеген функциялар мен өкiлеттiктердi, сондай-ақ жауапкершiлiктi орталықтың бұрынғы жылдары жергiлiктi мемлекеттік басқару деңгейiне бере бастаған процесiн одан әрi жалғастыру қажеттiлiгiн туғызып отыр.

Сонымен қатар, соңғы жылдардың практикасы жергiлiктi мемлекеттік басқарудың жекелеген функцияларды жүзеге асыруының орынсыз және тиiмсiздiгiн көрсетiп, бұл олардың кейбіреулерiн қайта қарап, орталық мемлекеттік басқару деңгейiне берудi талап етедi.

3. Қолданылып жүрген заңнамада жергiлiктi мемлекеттік басқару деңгейлерi бойынша iс жүргiзу мәнi мен өкiлеттiктердi ажырату жалпылама түрде белгiленген және нақты регламенттелмеген.

Нәтижесiнде «облыс-аудан» деңгейiнде өкiлеттiктердi бөлу бiркелкi және тұрақты сипат алмаған, iс жүзiнде облыстық билiк орындарының қарауына берiлген.

Бүгiнгi таңда жергiлiктi билiк органдарының функционалдық құрылымы аймақтарда әртүрлi және әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiк басшылығы әр жолы ауысқан сайын көбiне өзгерiп отырады.

Облыс орталығы деңгейіндегі кейбір аймақтарда басқарудың жекелеген қалалық буындары облыстық буындармен бiрiктiрiлген, аудандық (қалалық) бөлiмдер облыстық атқарушы органдарға қайта бағындырылған.

Қызметтер көрсетудегi жауапкершiлiк аудандық (қалалық) буында қалдырылуына, ал қаржыландыру, тиiсiнше басшылық жасау мен орындалуын бақылаудың облыстың жүзеге асырылуына байланысты қосарланған бағыныстылық жүйесi туындап отыр, бұл тұтастай алғанда мемлекеттік басқарудың жұмыс нәтижелерi үшiн жауапкершiлiгiн төмендетедi.

Функциялар мен өкiлеттiктердiң жергiлiктi мемлекеттік басқару деңгейлерi арасында нақты ажыратылмауы белгiлi бiр шығыстардың қай бюджеттен жүзеге асырылуы тиiс екенiне қатысты мүдделер қақтығысына әкеп соқтырады. Осының салдарынан кейбір аймақтарда жергiлiктi мемлекеттік басқарудың төменгi деңгейлерi халыққа тиiстi сапада қызмет көрсетiлуiне жауап бермеуiн былай қойғанда, облыстық билiк органдарының аумақтық бөлiмшелерiнiң функцияларын орындайды, ал олардың бюджеттерi транзиттiк шоттарға айналуда. Мұнымен қатар билiктiң төменгi тұрған деңгейлерiн қаржы ресурстарымен қамтамасыз етпей, оларға кейбір өкiлеттiктердi беру орын алуда.

Бұл фактiлер елдiң бюджет жүйесiн құрудың заң жүзiнде белгiленген қағидаттарын, атап айтқанда, бюджеттер дербестiгiн, сондай-ақ жергiлiктi мемлекеттік басқару деңгейлерiнiң бюджет қаражатын бекітілген өкiлеттiктер шегiнде жұмсау бағыттарын дербес анықтау құқығын бұзу болып табылады.

Шығыс өкiлеттiктерiн жоспарлау мен жүзеге асыруда және халыққа тiкелей осы қызметтердi көрсететiн аудандық (қалалық) билiк деңгейiнiң тиiсiнше шешiмдер қабылдауда жеткiлiктi дәрежеде дербестiгiнiң болмауы, тұтастай алғанда мемлекеттік функцияларды iске асырудың сапасы мен тиiмдiлiгiне әсерiн тигiзедi.

4. Жергiлiктi мемлекеттік басқару деңгейлерi бойынша коммуналдық меншiктi ажырату мәселелерi шешiлмеген.

Коммуналдық меншiкке иелiк ету мәселелерi мемлекеттік басқарудың жергiлiктi органдары үшiн өзектi мәселелер болып табылады. Бүгiнгi таңда коммуналдық меншiк облыстық, аудандық және ауылдық болып заң жүзiнде бөлiнбеген, ал меншiк бюджетпен қатар мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерi қызметiнiң негiзi болып отыр. Жергiлiктi жерлерде мемлекеттік функцияларды iске асырудың тиiмдiлiгi әлеуметтiк инфрақұрылым объектiлерi бойынша меншiктiң ара жiгiнiң ажыратылу сипатына байланысты.

5. Ауылдық, кенттiк, қалалық (аудандық маңызы бар) деңгейдегi билiкте мемлекеттік басқарудың толыққанды институттары мен тетiктерi жоқ. Ауылдық жерлерде 6,6 млн. астам адам тұрады, алайда ауылда билiктiң белгiлi бiр бос кеңiстiгi байқалады - жергiлiктi басқару органдары қалыптаспаған, шаруашылық және экономикалық салаларда шешiмдер қабылдауда әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiк әкiмдерiнiң дербестiгi жоқ.

Қаржы мiндеттемелерiн орындауда және барабар бюджеттерге сүйенуде мүмкiндiктердiң шектелуi, практикалық әкiмшiлiк қызмет тәжiрибесiнiң болмауы билiктiң осы деңгейiнде тиiмдi мемлекеттік басқаруды қалыптастырудағы шынайы қиындықтар болып отыр.

Бүгiнгi таңда республикадағы аудандардың көпшiлiгiнiң бюджеттердiң кiрiс бөлiгiне түсетiн түсiмдердiң жеткiлiктi деңгейiн дербес қамтамасыз етуге мүмкiндiгi жоқ, бұл болжам бойынша ауылдық деңгейде ушығып кетуi мүмкiн.

Сонымен бiр мезгiлде, мемлекеттік қызметтердi ұсыну тиiмдiлiгiн арттырудың қажеттiлiгiн негiзге ала отырып, басқарудың осы деңгейiнде оларға жергiлiктi маңызы бар жекелеген мәселелердi дербес шешу жөніндегі өкiлеттiктердi бере отырып, мемлекеттік билiктiң толыққанды институттарын кезең-кезеңiмен қалыптастыру талап етiледi.

6. Бюджетаралық қатынастардың қолданылып жүрген жүйесi орта мерзiмдi кезеңде тұрақтылықтың, бюджеттер деңгейлерi арасындағы кiрiстердi, шығыстар мен бюджетаралық трансферттердi бөлудiң нақты және түсiнiктi қағидаттарының болмауымен ерекшеленедi.

Аумақтардың экономикалық дамуының айқын саралануының салдарынан кiрiс базасының аймақтар арасында бiркелкi бөлiнбеуi халықтың мемлекеттік сектор қызметтерiне бiрдей қол жеткiзуi үшiн аймақтардың бюджеттік қамтамасыз етiлуiн теңестiрудiң белсендi саясатын жүргiзу қажеттiлiгiн анықтайды.

Бұл ретте осындай саясаттың негiзгi мақсаты билiктiң әрбiр деңгейiнiң өздерiне бекітілiп берiлген мемлекеттік қызметтердi толыққанды ұсынуын қамтамасыз ететiн орта мерзiмдi перспективада тұрақты, заң жүзiнде бекітілген кiрiс көздерiн қамтамасыз ету болып табылады.

1999 жылы енгiзiлген бюджеттік алулар мен субвенциялар арқылы бюджетаралық реттеу тетiгi қазiргi уақытта бюджетаралық қатынастарда, атап айтқанда, кiрiстердi немесе бюджетаралық трансферттердiң мөлшерiн бөлу нормативтерiн жиi нақтылау жолымен төмен тұрған бюджеттерден алуларды жүзеге асыру нәтижесiнде қажеттi тұрақтылықты қамтамасыз етпейдi.

Осыған байланысты бюджеттік теңестiрудiң құралы қызметiн атқаратын бюджетаралық трансферттердiң қолданыстағы жүйесi мемлекеттік басқарудың жергiлiктi деңгейiнде аймақтарды дамытуды экономикалық ынталандыруды шектейтiн жергiлiктi бюджеттердi теңестiрудiң ашық емес тетiгi ретiнде қабылданады.

Сонымен қатар жергiлiктi бюджет деңгейлерiнiң арасында кiрiстердi бөлу жүйесiнiң, бюджетаралық реттеу тетiктерiнiң әр тектi және тұрақсыз екендiгiн атап көрсеткен жөн. Жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуы барысында оларды нақтылау жиi орын алады.

Облыстарда кiрiстердi бөлудiң әртүрлi және бiр iзге салынбаған әдiстерi қолданылуда:

бiрiншiсi - бөлiнетiн кiрiстер мен олардың нормативтерiнiң әрбiр аудан мен қала үшiн жеке түрлерiн белгiлеу;

екiншiсi - аудандар және қалалар бойынша бөлiнетiн, бiрақ бөлу нормативтерi бойынша әртүрлi кiрiстердiң бiрыңғай түрлерiн белгiлеу;

үшiншiсi - нормативтерi бойынша бiрыңғай, бiрақ төлеушiлерi бойынша әртүрлi кiрiстер бөлудi белгiлеу;

төртiншiсi - бюджеттік алуларды немесе бөлудiң бiрыңғай нормативiн одан әрi белгiлей отырып, аудандар мен қалалардың бюджеттерiне түсетiн барлық кiрiстердi есептеу.

Мемлекеттік шығыстардың ұтымдылығын қамтамасыз ету жергiлiктi бюджеттердiң кiрiстерi мен «қажеттiлiктерi» арасындағы теңдестiрудiң қолданыстағы қағидаттарынан бас тартуды және бюджеттік қажеттiлiктердi бағалаудың нормативтiк әдiстерiн негiзге ала отырып, бюджетаралық трансферттердiң мөлшерлерiн айқындауға көшудi талап етедi.

7. Жергiлiктi атқарушы органдардың қарыз алуды жүзеге асыруы тиiмдiлiгiнiң жеткiлiксiздiгi.

1999 жылдың басында мемлекеттік бюджет қаражатының шектеулiгі жағдайында жергiлiктi бюджеттердiң теңдестiрiлуiн реттеу үшiн бюджет заңнамасында жергiлiктi атқарушы органдарға өз аймақтарында экономиканы көтеру мен дамыту үшiн қарыз алуды жүзеге асыру мүмкiндiгi берiлген болатын. Сонымен бiрге, талдау көрсеткенiндей, жергiлiктi атқарушы органдардың қарыздары Қазақстан Республикасы Үкіметінiң қарыз алуымен салыстырғанда сыйақының аса жоғары ставкаларымен және өтеудiң неғұрлым қысқа мерзiмдерiмен тартылады. Бұл ретте, жергiлiктi атқарушы органдардың бiрқатары қарыз алуды жүзеге асыра отырып, облыстық бюджеттерден бюджеттік алулардың көлемiн азайтуды, жергiлiктi атқарушы органдарға қызмет көрсетумен және қарыздарды өтеумен байланысты шығындарды республикалық бюджет есебiнен теңдестiру мақсатында борышты қайта құрылымдауды жүргiзудi

немесе мақсатты трансферттер бөлуді ұсынады.

Осылайша, жоғарыда белгiленген проблемаларды негiзге ала отырып, алдағы орта мерзiмдi кезеңде елдегi мемлекеттік басқару жүйесiн одан әрi жетiлдiру жөніндегі шаралар мемлекеттік функцияларды оңтайландыруға және оларды мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерi арасында тиiмдi бөлуге бағытталуға тиiс.

2. Мақсаттары мен мiндеттерi

Мемлекеттік басқару жүйесiн жетiлдiрудiң негiзгi мақсаттары мемлекеттік функцияларды iске асырудың тиiмдiлiгiн арттыру және мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерi арасындағы функцияларды, өкiлеттiктер мен жауапкершiлiктi оңтайлы бөлу есебiнен халыққа қоғамдық қызметтер көрсету, сондай-ақ бюджетаралық қатынастардың ұтымды жүйесiн қалыптастыру болуға тиiс.

Осы аталған мақсаттарға қол жеткiзу үшiн мынадай негiзгi мiндеттердi дәйектiлiкпен шешу ұйғарылып отыр:

1) мемлекеттік функциялардың оңтайлы тiзбесiн анықтау, оларды жүйелеу мен жiктеу;

2) мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерi арасындағы функцияларды, өкiлеттiктер мен жауапкершiлiктiң ара жiгiн айқын ажырату;

3) мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерiне жүктелген функцияларды жүзеге асыру үшiн жеткiлiктi қаржы қаражаттарымен қамтамасыз ететiн бюджетаралық қатынастардың оңтайлы моделiн қалыптастыру. Осы мақсаттарда: шығыс өкiлеттiктерiн мемлекеттік басқару деңгейлерiне бекітудi тәртiпке келтiру;

кiрiс көздерiн жергiлiктi мемлекеттік басқару деңгейлерiне заң жүзiнде бекіту;

бюджетаралық трансферттердiң тиiмдi моделiн анықтау көзделуге тиiс;

4) мемлекеттік басқарудың ауылдық, кенттiк, қалалық (аудандық маңызы бар) деңгейлерiн институционалдық және функционалдық жағынан нығайту.

3. Қойылған мiндеттердi шешу жолдары мен тетiктерi

Алдағы кезеңде мемлекеттік басқару жүйесiн одан әрi жетiлдiру жөніндегі шаралар мемлекеттік функциялардың тiзбесiн оңтайландыруға және кейiннен бюджетаралық қатынастардың тиiстi моделiн құра отырып, оларды мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерi арасында тиiмдi бөлуге бағытталады.

Осы бағыттағы iс-әрекеттердiң кешендiлiгi мен дәйектiлiгiн қамтамасыз ету үшiн жұмыстарды кезең-кезеңiмен жүргiзу көзделедi:

3.1. Мемлекеттік функциялардың оңтайлы тiзбесiн

айқындау және оны жүйелеу

Осы кезеңде қолданыстағы мемлекеттік функцияларды функционалдық талдау, оларды қолданыстағы заңнама нормаларымен салыстыру жүргiзiлетiн болады.

Функционалдық талдау жүргiзу тәжiрибесi оның нәтижелерiнiң неғұрлымтиiмдiлiгiне қол жеткiзу үшiн бұл процесс үздiксiз әрi тұрақты болуы тиiс екенiн көрсетедi. Осыған байланысты оны жүргiзудiң, бағалаудың және нәтижелерiн талдаудың жалпы әдiснамасын қалыптастыру жөнiнде одан әрi жұмыс жүргiзу керек.

Функционалдық талдау барысында:

мемлекеттік басқару секторының функциялары;

бәсекелес секторға берiлуге тиiс, мемлекеттік органдарға тән емес функциялар;

бәсекелес секторда жүзеге асыру орынсыз болатын және мемлекеттік басқару саласына берiлуi қажет басқару және реттеу функциялары;

заңнамалық кесiмдерде нақты көрiнiс таппаған, кейіннен нақтылануға тиiстi мемлекеттік басқару функциялары анықталуға тиiс.

Осы мақсаттарда қазiргi мемлекеттік функциялардың тiзбесi жасалып, олардың жiктемесi жүзеге асырылатын болады.

Мемлекеттік функциялардың мынадай жiктемесi көзделедi:

саясатты қалыптастыру функциялары (мемлекеттік саясаттың мақсаттары мен басымдықтарын анықтау);

атқарушылық функциялар (мемлекеттік саясатты iске асыру жөніндегі шараларды жүзеге асыру);

реттеу функциялары (бақылау-қадағалау функциялары);

жалпы сипаттағы қызметтердi ұсыну функциялары (мемлекеттік мекемелердiң жеке сектор ұйымдарына және халыққа тiкелей көрсетiлетiн қызметтер ұсынуы).

Сонымен бiр мезгiлде, қазiргi мемлекеттік функциялардың қаржылық ресурстармен қамтамасыз етiлуiне талдау жүргiзiлетiн болады.

Осы мақсатта қазiргiлерiнiң (түгендеу жүргiзгеннен және ескiргендерiн жаңартқаннан кейiн) және жаңа нормалар мен жұмсау нормативтерiн әзiрлеу негiзiнде мемлекеттік функциялардың «құнын» анықтау көзделуде.

Жүргiзiлген талдаудың нәтижелерi 2003 жылдың бас кезiнде мемлекеттік функциялардың оңтайлы тiзбесiнiң жобасын дайындау болып табылады, ол ең алдымен ел Конституциясының нормаларына және оның ережелерiн iске асыру үшiн қабылданған заңнамалық кесiмдерде, сондай-ақ олардың қаржылық ресурстармен қамтамасыз етiлуiне негiзделуге тиiс.

Осы тiзбе мемлекеттік басқару деңгейлерi бойынша функцияларды одан әрi ажырату үшiн негiз болады. Оның базасында бюджеттiң барлық деңгейлерi үшiн бiрыңғай функционалдық бюджеттік жiктеме әзiрленетiн болады.

Қазiргi уақытта мемлекеттік органдар жүзеге асыратын, бiрақ жоғарыда аталған тiзбеге енгiзiлмеген функцияларды бәсекелес секторға беру ұйғарылып отыр.

Мемлекеттік функциялардың жiктемесiмен бiр уақытта оларды басымдық дәрежесi бойынша мiндеттi, негiзгi және қосымша мемлекеттік функцияларға топтауды жүзеге асыру көзделедi.

Мiндеттi тiзбеде жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтердi жүзеге асыру, мемлекеттiң Қазақстан Республикасының Конституциясында және елдiң конституциялық заңдарында кепiлдiк берiлген қызметтердi халыққа ұсынуы жөніндегі функциялары қамтылатын болады.

Мемлекет дамуының қазiргi кезеңіндегі мемлекеттік саясаттың мақсаттары мен басымдықтарына сүйене отырып, заңнамалық кесiмдерге және мемлекеттік бағдарламаларға сәйкес мемлекет өзiне қабылдаған функциялар негiзгi функциялар болып табылады.

Қосымша функциялар, негiзiнен, мемлекеттік инвестициялық саясаттың жүзеге асырылуымен, сондай-ақ бiрқатар ағымдағы функциялар мен уақытша немесе бiржолғы сипаттағы қызметтердi жүзеге асырумен байланысты.