- ғылыми-зерттеу институттарының, жоғары оқу орындарының, ауыл шаруашылығы және селекциялық тәжiрибе станциялары мен тәжiрибе-эксперименттiк кәсiпорындардың селекциялық-генетикалық және тұқым асылдандыру орталықтарының, асыл тұқымды мал шаруашылықтарының, ғалымдардың және инженерлiк-техникалық қызметкерлердiң, ғылыми мекемелер мен ұйымдар мамандарының, тағы басқа арнайы рұқсаты бар заңды және жеке тұлғалардың қатысуын қамтамасыз ету;
- гендiк қор бойынша жоғары біліктi мамандар даярлау мақсатында жоғары оқу орындарының оқу процесiне және тиiстi оқулықтар мен оқу-әдiстемелiк құралдарға өзгерістер енгізу;
- гендiк қор бойынша жоғары біліктi ғылыми кадрларды ТМД және алыс шет елдердiң ғылыми орталықтарында, аспирантура, докторантура тағлымдамадан өткізу арқылы даярлауды қамтамасыз ету;
- ғалымдар мен мамандардың көрмелер мен конференцияларға, оның iшiнде шет елдiктерiн ұйымдастыру мен оларға қатысуын қамтамасыз ету;
- әлемнiң түрлi елдерiмен ақпарат, гермоплазма және микроорганизмдердiң мәдени түрлерiн алмасу;
2-сурет. Бағдарламаны іске асыру жөніндегі жұмыстарды үйлестіру
схемасы
Қазақстан
Республикасының
Үкіметі
Қазақстан Республикасы
Үкіметінің жанындағы
Жоғары
ғылыми-техникалық
комиссия
ҚР Ауыл шаруашылығы |
министрлігі және ___ | __ ҚР экономика
оның құрылымдық | | министрлігі
бөлімшелері | Ауыл шаруашылығы |
| өсімдіктерінің, |
ҚР Табиғи | жануарлар мен |
ресурстарды және | микроорганизмдердің |
қоршаған ортаны ___|__ гендік қоры жөніндегі___|
қорғау | ұлттық кеңес |
министрлігі | |
| | |
ҚР Энергетика, | | | ҚР Қаржы
индустрия және ____| | |__ министрлігі
сауда министрлігі |
ҚР Білім және ғылым ____ ҚР Ұлттық ғылым
министрлігі академиясы
|
ҚР Ұлттық академиялық |
аграрлық зерттеулер |
орталығы |
|________________________|
|
________________________|_______________________
| |
Өсімдіктердің гендік Жануарлардың гендік Микроорганизмдердің
қоры жөніндегі қоры жөніндегі гендік қоры жөніндегі
үйлестіру үйлестіру үйлестіру кеңесі
кеңесі кеңесі
3-сурет. Бағдарламаны іске асыру жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыру
схемасы
ҚР АШМ ҰААЗО ҚР БҒМ
Ауыл шаруашылығы өсімдіктері мен
жануарларының гендік қоры жөніндегі үйлестіру
кеңестері
Ауыл шаруашылығы Ауыл шаруашылығы
өсімдіктерінің гендік қоры жануарлары, құстары мен
жөніндегі бас ғылыми ұйым балықтарының
гендік қоры жөніндегі бас
ғылыми ұйым
Ғылыми қызметкерлердің, жергілікті басқару органдарының, тұқымның
және асыл тұқымды малдың сапасын, оларды өндіру мен сатуды бақылау
жөніндегі ұйымдардың өкілдері қатысатын ауыл шаруашылығы
өсімдіктерінің, жануарлардың, құстар мен балықтардың гендік қоры
жөніндегі аймақтық ғылыми-техникалық кеңестер
Бағдарламаның қоса орындаушылары - ҚР БҒМ ғылыми ұйымдары,
ҚР ҰҒА, ҰААЗО, БҰО, жоғары оқу орындары, тәжірибе-эксперименттік
шаруашылықтар
Лицензияның негізінде Лицензияның негізінде
жұмыс істейтін элиталық жұмыс істейтін асыл
тұқым өндіру және сату тұқымды мал өсіру және
жөніндегі тұқым сату жөніндегі
шаруашылықтары агроқұралымдар
Фермерлік (шаруа) шаруашылықтар, акционерлік
қоғамдар, өндірістік кооперативтер, жеке қожалықтар
және тағы басқа агроқұралымдар
- аймақтық семинарларды ұдайы өткізу фермерлердi агроқұралымдардың басшылары мен мамандарын оқыту жөніндегі курстар ұйымдастыру;
4.3. Бағалы гендiк қорды ғылымнан ауыл тауар өндiрушiлерiне қарай
жылжытудың жүйесiн құру және мемлекеттік бақылауды күшейту
Аталған мiндеттердi шешу үшiн:
- "Тұқым шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасының Заңы, "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының Заңы, "Селекциялық жетiстiктердi қорғау туралы" Қазақстан Республикасының Заңын iске асыруға арналған нормативтiк-құқықтық актiлер, "Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы" Қазақстан Республикасының Кодексiне гендiк қорды сақтау және пайдалану бойынша заңдарды бұзған үшiн жауапкершiлiктi көздейтiн өзгерістер мен толықтырулар әзiрленедi;
- "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" және "Лицензиялау туралы" Қазақстан Республикасының Заңдарына сәйкес тұқымдық өнiмдi өндiрумен және сатумен (тұқымдық жануарлар, ұрық және эмбриондар), ауыл шаруашылығы жан-жануарларының және гендiк инженерия өнiмiнiң тұқымдық құндылығын үдете өндiру және бағалау бойынша қызмет көрсетумен айналысатын субъектiлердiң қызметiн лицензиялау үшiн жаңа біліктiлiк талаптары әзiрленедi;
- элиталық тұқым шаруашылығы саласындағы қызметке лицензиялар беруге арналған біліктілік талаптары әзiрленедi (тиiстi құқықтық базаны қабылдаған соң);
- Ауыл шаруашылығы министрлігі мен Ұлттық академиялық аграрлық зерттеулер орталығының қолда бар гендiк қорды пайдалану жөніндегі бiрлескен кешендi жоспары әзiрленедi;
- Тұқымды сақтайтын және дистрибьютерлiк желiсi бар сүттiк мал шаруашылығы бойынша екi асыл тұқым орталығы құрылады;
- бәсекелестiк ортада жаппай көбейтетiн тұқым өсiру шаруашылықтарының жүйесiн қайта өркендету үшiн жағдайлар жасау жөнiнде шаралар қабылданады;
- малды қолдан ұрықтандыру тұқымдық жануарларды тауар өндiрушiлер мен
халыққа одан әрi сату үшiн көбейту жөнiнде қызмет көрсетуге маманданған
құрылымдарды дамытуға жағдайлар жасалады;
- Қазақтан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі жүйесiнiң тұқым iсi және тұқым шаруашылығы жөніндегі инспекторларының мәртебесi мен өкiлеттiлiгi белгiленген тәртiппен айқындалады және бекітіледi.
5. Қажеттi ресурстар және бағдарламаны қаржыландыру көздерi
Ауыл шаруашылығы өсiмдiктерiнiң, жануарлары мен микроорганизмдердiң гендiк қорын сақтауға, дамыту мен пайдалануға бағытталған iргелi және қолданбалы сипаттағы ғылыми зерттеулер бағдарламалары конкурстық негiзде қалыптастырылатын болады.
2001-2005 жылдарға арналған бағдарламаны ғылыммен қамтамасыз ету үшiн республикалық бюджеттен 1850,0 млн. теңге талап етiледi. Бағдарламаның осы бөлiгiн жыл сайын қаржыландыруды Қазақстан Республикасының Білiм және ғылым министрлігі республикалық бюджетте ғылымды қаржыландыруға көзделген қаражаттың есебiнен жүзеге асырады.
3-кесте
Бағдарламаны ғылыми қамтамасыз етудi қаржыландырудың көлемi
(млн.теңге)
---------------------------------------------------------------------------
Бағ.! Жұмыстардың ! Бар. ! Оның ішінде жылдар бойынша
дар.! бағыттары !лығы !---------------------------------------
лама! !2001- ! 2001 ! 2002 ! 2003 ! 2004 ! 2005
! !2005 !
! !жылдар!
---------------------------------------------------------------------------
30 01. Өсімдіктердің
гендік қоры
01.01. Сақтау 273 32 61 60 60 60
01.02. Дамыту 297 34 66 66 66 65
01.03. Пайдалану 466 64 101 101 100 100
Жиынтығы 1036 130 228 227 226 225
30 02. Жануарлардың
гендік қоры
02.01. Сақтау 206 23 46 46 46 45
02.02. Дамыту 224 25 49 50 50 50
02.03. Пайдалану 351 48 76 76 75 76
Жиынтығы 781 96 171 172 171 171
30 03. Микроорганизмдердің
гендік қоры
03.01. Сақтау 9 1.0 2.0 2.0 2.0 2.0
03.02. Дамыту 9 1.0 2.0 2.0 2.0 2.0
03.03. Пайдалану 15 2.0 3.0 3.0 3.0 4.0
Жиынтығы 33 4.0 7.0 7.0 7.0 8.0
Барлығы 1850 230 406 406 404 404
---------------------------------------------------------------------------
Селекциялық-генетикалық орталықтарының, элиталық-тұқым шаруашылықтары мен асыл тұқымды мал шаруашылықтарының (бiрегей және элиталық тұқымдар, асыл тұқымды малдың, асыл тұқымды төл, ұрығы, асыл тұқымды жұмыртқа, эмбриондар) өнiмдерiн сататын, осындай қызметке арнайы рұқсаты бар, отандық ауыл тауар өндiрушілерге сататын өнiмдерi қолданылып жүрген нормативтiк-құқықтық актiлерде айқындалған тәртiппен арзандатылады. 2001-2005 жылдарға арналған субсидиялаудың қажеттiлiгi 5585 млн. теңгенi құрайды.
4-кесте
Бағдарламаны іске асыру кезінде ауыл шаруашылығы өнімін
отандық өндірушілерге жәрдемақы берудің көлемі
---------------------------------------------------------------------------
Бағ.! Бағдарламаның !Барлы.! Оның ішінде жылдар бойынша
дар.! субсидияланатын !ғы !--------------------------------------
лама! міндеттері !2001- ! 2001 ! 2002 ! 2003 ! 2004 ! 2005
! !2005 !
! !жыл. !
! !дарға,!
! !млн. !
! !теңге !
---------------------------------------------------------------------------
1 ! 2 ! 3 ! 4 ! 5 ! 6 ! 7 ! 8
---------------------------------------------------------------------------
39 Ауыл шаруашылығы дақыл. 3873 728 728 728 844 845
дарының элиталық тұқым.
дарын өндіруді субсидия.
лау (отандық ауыл шаруа.
шылығы тауар өндірушіле.
рінің сатып алатын тұқым.
дарының өзіндік құнын
40% арзандату)
39 Коллекциялық табын құру 228 96 66 66 - -
үшін сатып алынатын мал.
дың және арнаулы жабдық.
тың құнын өтеу;
СГЦ және СПС тұқымдық 1484 240 240 334 335 335
малдарын өсіруді субсидия.
лау (отандық ауыл шаруа.
шылығы тауар өндірушіле.
ріне сатылған тұқымдық
өнімнің құнын ішінара
арзандату)
---------------------------------------------------------------------------
Барлығы 5585 1064 1034 1128 1179 1180
Элиталық тұқым шаруашылығы мен асыл тұқымды мал шаруашылығын ғылыми зерттеулердi қаржыландыру мен субсидиялаудың жыл сайынғы көлемi тиiстi жылға арналған "Республикалық бюджет туралы" Заңға сәйкес нақтыланатын болады.
6. Бағдарламаны iске асырудан күтiлетiн нәтижелер
Бағдарламаны iске асыру:
- бағалы гендiк қорды ғылымнан ауыл тауар өндiрушiлерiне қарай жылжытудың жүйесiн ретке келтiруге;
- қызметi бағалы гендiк қорды пайдалануға байланысты барлық заңды
және жеке тұлғаларды аттестациядан өткізуге және олардың қызметiн лицензия
беру арқылы регламенттеуге;
- мемлекеттік қолдау жүйесiн құруға және бағалы гендiк қорды сақтау, дамыту және пайдалануға мемлекеттік бақылауды күшейтуге;
- бағалы гендiк қорды сақтау, дамыту және пайдалану саласындағы қызметтiң заңдық базасын жетiлдiруге;
- өсiмдiк шаруашылығы бойынша - 8, мал шаруашылығы бойынша - 8, құс шаруашылығы бойынша - 1, балық шаруашылығы бойынша - 1 селекциялық-генетикалық орталық және мал шаруашылығы бойынша дистрибьюторлық жүйесi бар 2 селекциялық тұқым асылдандыру орталығын ұйымдастыруға;
- өсiмдiктердiң, жануарлар мен микроорганизмдердiң гендiк қорына арналған орталық және аймақтық сақтау орындарын құруға;
- қолда бар гендiк қорды түгендеудi, тiркеудi, құжаттауды аяқтау, шаруашылықтық бағалы көрсеткiштерi бар донорларды бөлiп алуға;
- ауыл шаруашылығы өсiмдiктерiнiң, жануарлар мен микроорганизмдердiң гендiк қоры туралы деректердiң ақпараттық банкiн құруға;
- жеміс-жидектердiң сорттары мен будандарының, ағаштардың қуаңшылық және дәрілік дақылдардың аса бағалы түрлері мен сорттарының жиынтығын табиғи жағдайда сақтап қалуға;
- дәндi-дақылдардың, дәндi-бұршақты және техникалық дақылдардың 67, көкөнiс-бақша дақылдары мен картоптың - 18, жемiс-жидек дақылдары мен жүзiмнiң - 41, жемдiк дақылдардың - 21 сорты мен буданын шығаруға және мемлекеттік сорт сынағына жiберуге;
- селекциялық-генетикалық орталықтарда iрi қараның, қой мен ешкiнiң, жылқының, түйенiң, балықтың бiрегей және жойылып бара жатқан және құс кросстарының коллекциялық тобын қалыптастыруға және сақтауға;
- сүттi сауын сиырының: қара ала, қызыл, қуқыл сары ала және қоңыр аймақтық типтерiн; еттi iрi қараның, қойдың ұзын жұмсақ жүндi және сауын ешкiлерiнiң мол өнiмдi тұқымдары мен типтерiн шығаруға;
- шошқа, жылқы, түйе, маралдардың, құстардың, балықтар мен аралардың тұқымдарын жетiлдiруге;
- жыл сайын элиталық тұқым мен асыл тұқымды мал өнiмдерiн республикалық ауылшаруашылық тауар өндiрушiлерiнiң сұранымын қамтамасыз ететiндей көлемде өндiруге және сатуға мүмкiндiк бередi.
5-кесте
Асыл тұқымды жануарлардың, құстар мен балықтардың
элиталық тұқымдарын өндірудің жыл сайынғы көлемі
---------------------------------------------------------------------------
Өнім түрлері ! Өлшем ! Республика ! Оның ішінде
! бірлігі ! бойынша ! ҰААЗО
! ! барлығы ! бойынша
---------------------------------------------------------------------------
Ауыл шаруашылығы дақылдарының
элиталық тұқымдары мың тонна 50,0 40,0
Сауын малы мың бас 10,0 1,8
Етті мал мың бас 6,8 4,8
Қой мен ешкі мың бас 87,0 46,2
Түйе мың бас 0,5 0,03
Тұқым асылдандыру мақсатына млн. 2,5 1,3
арналған жұмыртқа дана
Қазақстан тұқысының шабақтары млн. дана - 2,0
---------------------------------------------------------------------------
***
Бағдарламада белгiленген кешендi шаралар гендiк қорды, сол сияқты бөлiнетiн бюджеттік қаражатты да қалыптастыруды, сақтауды, дамыту мен тиiмдi пайдалануды қамтамасыз етедi, сондай-ақ iшкi және сыртқы рыноктарда бәсекелестiк қабiлеттi ғылыми және ауыл шаруашылығы өнiмiн ғылыми қамтамасыз ету, басқару мен бақылау жүйесiнiң ұйымдастыру құрылымдарын қалыптастыруға мүмкiндiк бередi.
"Ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің,
жануарлар мен микроорганизмдердің
гендік қорын сақтаудың, дамыту мен
пайдаланудың 2001-2005 жылдарға
арналған" республикалық мақсатты
бағдарламасына
1-қосымша
"Ауыл шаруашылығы өсiмдiктерiнiң, жануарлар мен микроорганизмдердiң
гендiк қорын сақтаудың, дамыту мен пайдаланудың 2001-2005 жылдарға
арналған" республикалық мақсатты бағдарламасының негізгі ғылыми
міндеттері мен көрсеткіштері және олардың орындалу кезеңдері
---------------------------------------------------------------------------
Ішкі бағдарлама, ! Бағдарлама кезеңдерінің орындалу нәтижелері
міндеттер ! (нақты көрсеткіштер)
!------------------------------------------------------
! 2001-2003 жылдар ! 2004-2005 жылдар
---------------------------------------------------------------------------
1 ! 2 ! 3
---------------------------------------------------------------------------
Сыртқы ортаның
стресстік факторла.
рына төзімді, мол
өнімді жаңа сорттар
мен будандар шығару
үшін ауыл шаруашылы.
ғы өсімдіктерінің
генетикалық ресур.
старын жасау,
сақтау, дамыту және
пайдалану, олардың
тұқымы шаруашылығын
ұйымдастыру.
---------------------------------------------------------------------------
01.01. Ауыл шаруашы. Ауыл шаруашылығы өсімдік. Ауыл шаруашылығы өсім.
лығы өсімдіктерінің тері мен олардың жабайы діктерінің қолда бар
гендік ресурстарын туыстастарының қолда бар гендік қорын түгендеу,
қалыптастыру және гендік қорын түгелдеу, тіркеу және оларды құ.
сақтау, құжаттау, оларды құжаттау жұмыста. жаттау, шаруашылықтық
деректерінің ақпа. ры жүргізіледі, деректе. бағалы белгілері
раттық банкін жасау, рінің ақпараттық банкі (өнімділігі, сапасы,
гендік қорын сақтауды құрылады. Жетекші ғылыми. қысты күнгі суыққа,
ұйымдастыру зерттеу институттарында құрғақшылыққа, бакте.
гендік қорды сақтаудың рияға, зиянкестерге
тәсілдері мен режимдерін төзімділігі және т.б.)
жасау және жетілдіру, бар гендік көздерді -
қолда бар гендік қорды донорларды бөлу; ген.
сақтауды ұйымдастыру дік қорды маңызды био.
жөніндегі жұмыстарды логиялық, шаруашылық.
бастау көзделінеді. тық - бағалы белгілері
бойынша бағалау
принциптері мен тәсіл.
дерін әзірлеу және
олардың гендік қоры
деректерінің ақпарат.
тық банкін құру жөнін.
дегі жұмыстар аяқтала.
ды. Ауыл шаруашылығы
өсімдіктері мен олар.
дың жабайы туыстаста.
рының бұрыннан бар
гендік қорын сақтайтын
ұлттық сақтау орны
ұйымдастырылып, өсім.
дік тұқымының 40 мың
үлгісін сақтауға қою
көзделінеді.
---------------------------------------------------------------------------
01.02. Қажетті Елдің ішіндегі ғылыми Екпе өсімдіктердің
шаруашылықтық ұйымдармен және халықара. жабайы туыстастарын
- бағалы белгілері лық ғылыми орталықтармен экспедициялық жинау
бар донорларды гендік алмасуды жолға қою; жұмыстары жалғастырыла.
жинау, жерсіндіру, екпе өсімдіктерінің жабайы ды. Селекциялық жұмыс.
кешенді зерделеу туыстастарын экспедициялық тар үшін құнды шаруа.
және бөлу, қазіргі жинауды, оларды зерделеуді шылықтық - бағалы бел.
бар коллекцияларды ұйымдастыру, оларды прак. гілері бар донорлар мен
қолдауды тикалық селекцияда пайда. қолдағы бар ген көзде.
ұйымдастыру. лану үшін құндылығы бойынша рінің сақталуы қолда.
бағалау көзделінеді. Ген нылады. Гендік қорды
көздерінің қажетті типтерін бағалау тәсілдері же.
тауып, іріктеудің тәсілде. тілдіріледі. Табылған
мелік негіздері мен прин. ген көздері ауыл шаруа.
циптері жасалып, бұрыннан шылығы дақылдарының
бар коллекцияларды тірі анағұрлым өнімді жаңа
күйінде қолдау жұмыстары сорттары мен будандарын
жүргізілді. Осы мақсатта шығару мақсатында прак.
жыл сайын шаруашылықтық тикалық селекцияда қол.
бағалы белгілері бар 1 дану үшін селекционер.
мыңға дейін донорлар мен лерге беріледі. Ауыл
ген көздері бөліне отырып, шаруашылығы өсімдікте.
10,0 мыңнан астам коллекция рінің гендік қоры ката.
үлгілері зерделенеді және логына толықтыру басын
деректердің ақпараттық шығаруға дайындалды.
банкіне қажетті толықтырулар
енгізіледі.
---------------------------------------------------------------------------
01.03. Селекция, Күздік жұмсақ бидайдың - 3, Күздік жұмсақ бидайдың
ауыл шаруашылығы қатты бидайдың - 1, жаздық - 2, қатты бидайдың -
дақылдарының жұмсақ бидайдың - 6, қатты 1, жаздық жұмсақ бидай.
сыртқы ортаның бидайдың - 6, арпаның - 9, дың - 5, қатты бидайдың
стресстік фак. сұлының - 2, дәнді-бұршақты - 5, арпаның - 10, сұ.
торларына төзімді дақылдардың - 2, жарма да. лының - 3, дәнді-бұрша.
мол өнімді жаңа қылдардың - 1, жүгері буда. қты дақылдардың - 2,
сорттары мен нының - 3, техникалық дақыл. жарма дақылдарының - 1,
будандарын шығару: дардың - 2 және сорголық да. жүгері буданының - 2,
- дәнді дақылдар, қылдардың - 3 сортын шыға. техникалық дақылдардың
дәнді-бұршақты, рып, мемлекеттік сорт сына. - 2 және сорголық да.
жарма және ғына (МСС) жіберу қарастыры. қылдардың 3 сортын шы.
техникалық дақылдар луда. Самоклондар мен ғару және мемлекеттік
дигаплоидтар негізінде сорт сынағына беру; 60
алынған 3 сорт мемлекеттік бидай-эгилопсты будан.
сорттау сынағына беріледі. дардың, F3-F9 алло және
жетіплазмалық кешен.
дерінің инфекциялық
фонда иммунитет фак.
торларының пайда болу
заңдылығын зерделеу
және ауруларға төзім.
ділігі бойынша болаша.
ғы зор нысандарды бө.
ліп алу үшін инфекция.
лық фонда 3-5 мың үл.
гіні тесттен өткізу
қарастырылады. Селек.
ция үшін бастапқы ма.
териал ретінде 20-30
константты нысан шыға.
рылып, бидай мен арпа.
ның 2 сомаклоны мен
дигаплоиды МСС-на
беріледі.
---------------------------------------------------------------------------
- көкөніс-бақша Дәстүрлі селекция жолымен Картоптың дәстүрлі се.
дақылдары картоптың ыстыққа да, лекция жолымен алынған
жапырақ ширатқыш вируске 2 сорты және гендік
де төзімді 2 сорты, клет. инженерияның негізінде
калық селекцияның негізінде алынған 1 сорты; қор.
картоптың сор жерлерге ғалған жер қабаты үшін
төзімді 1 сорты, томат пен томаттың 1 сорты, қияр,
қиярдың бір-бір сорты, пияз, сарымсақ, қарбыз,
пияздың саңырауқұлақ және асқабақтың бір-бір сор.
бактериялар тудыратын ты; қауынның 2 сорты
ауруларға төзімді, топырақ шығарылып, МСС-на бе.
-климат жағдайларының ріледі. Небары картоп
қолайсыздығына жерсінген 6 пен көкөніс-бақша да.
сорты шығарылып, МСС-на қылдарының 12 сорты шы.
беріледі. Фермерлік шаруа. ғарылды. Олар вирус жә.
шылықтар үшін картоп тұқымы не саңырауқұлақ тудыра.
шаруашылығының жүйесін тын ауруларға төзімді.
жасау көзделінеді. лігімен, жергілікті
жағдайларға бейімділі.
гімен ерекшеленеді.
Биотехнология негізін.
де көкөніс-бақша дақыл.
дарының, сондай-ақ кар.
