Республиканың су ресурстарының жай-күйі жалпы жеткiлiксiздiкпен, жалғасып жатқан ластанумен және тозумен бағаланады. Қазақстандағы тұщы су ресурстары 524 км3 құрайды, олардан 100,5 км3 өзен ағысына келедi.
Жер асты суларының барланған қорлары (16 км3) болжамды ресурстардың салыстырмалы шағын бөлiгiн - шамамен 27% бiлдiредi. Тұщы судың жер асты қорларына, стратегиялық ресурс мәртебесін беру қажет.
2002 жылы шаруашылық-ауыз суын пайдалану көлемi 1995 жылмен салыстырғанда екі есе төмендедi. Халықтың жан басына шаққандағы есепте шаруашылық-ауыз су мақсатындағы сулар орташа алғанда, шамамен тәулiгiне 150 литрден келеді. Республиканың ауыл халқы қала халқына қарағанда суды үш есе аз тұтынады.
Жыл сайын шайынды сулардың төгінді көлемi 5 млрд.м3-ден артықты құрайды, Қарағанды, Оңтүстiк Қазақстан, Павлодар, Маңғыстау, Алматы, Қызылорда облыстары оған елеулі үлес қосады. Соңғы 3 жылда жылына 155 млн.м3 деңгейiнде (тазартылмаған және тазартуы жеткiлiксiз) ластанған шайындылардың көлемдерінің тұрақтануы байқалады.
44 зерттелген су объектілерiнен 9 өзен, 2 көл және 2 қойма "таза" су объектілерiне, ал "лас" және "өте лас" су объектілерiне 6 өзен мен 1 су қоймасы жатқызылған. Елек, Нұра, Ертіс өзендерi мен Самарқанд су қоймасының сулары өте ластанған.
2004-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасы Ауыл аумақтарының дамуы мемлекеттік бағдарламасында келтірілген деректер бойынша, елдiң 637 ауылды мекендерiнде (8,3%), сапаның нормасына сәйкес келмейтін (ащылығы 1,5 г/л-ден жоғары), оның ішiнде, оның 176-да тұздың құрамы 2-3 г/л, ауыз суын пайдаланады. Осындай елдi мекендердің көбi Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қызылорда облыстарында орналасқан.
Су тапшылығы және судың ластануы, ауыл шаруашылық өнiмдерiн және азық-түлiктi алу мақсатында қолданатын, биологиялық ресурстарға керi әсерін тигiзедi. Өзен аумағында немесе су қоймаларына жақын орналасқан ауылшаруашылық алқаптары өндiрiстік және коммуналдық кезеңнен өткен ластанған суды пайдаланады, онда жинақталған лас судың деңгейi өсуде. Ластанған жерде өсiрiлген өнiм, пайдаланудың шектеулі аясын иемденген және жiберiлген шығындар өтелмейді.
Қазiргi уақытта, Қазақстан Республикасында 14-тен 4 әскери-сынақ полигоны және "Байқоңыр" зымыранды-ғарыш кешенi жұмыс iстейдi.
Зымыранның ұшуына отынның орасан зор шығыны кететiнi белгілі және 40-50 км биiктiкке дейiн тығыз атмосфера қабатынан өту кезiнде, сондай-ақ отынның 500-600 тоннасы жұмсалады, оның 200 тоннасын гептил құрайды. Оттегiнiң жануымен және ыдырау өнімдердің құралуымен отынның жану процесi ілесе жүредi. Қоршаған орта үшін, зымыран тасығыштардың бөлiнетiн жерге құлаған бөлшектерi, улылығы жоғары отынның таралуы және қоршаған ортаға керi әсерiн тигiзетiн басқа да факторлар ерекше қауiп төндiредi.
Атмосфераның негiзгі ластануы түстi металлургия, жылу энергетикасы, қара металлургия кәсіпорындарының, мұнайгаз кешенi мен көлiктiң шығарындыларымен байланысты.
Республиканың 19 қаласында атмосфералық ауаның ластану жай-күйін бақылау жүргізілуде. Риддер, Шымкент, Өскемен, Қарағанды, Алматы қалаларында ластанудың неғұрлым жоғары деңгейi байқалады. Кей кездерi ластаушы заттардың ең жоғарғы шоғырлануы ШРШ-ны 10-20 рет асады (мысалы, Балқаш, Өскемен қалаларында күкірттің диоксиді бойынша).
Республиканың кейбір қалаларында атмосфералық ауаның ластану деңгейiнiң төмендеуi оңтайлы үрдiсi байқалуда. Егер 90 жылдардың басында Өскемен, Риддер қалаларының ластану индексi 35-40 бiрлiкке жетсе, онда қазiр 12-17-ге дейiн төмендеді. Алайда керiсiнше үрдiс (Атырау облысы) де орын алуда.
2-сурет. Тұрақты көздерден ластаушы заттардың
шығарындылары, мың т.
[Графикалық нысанды қараңыз]
2 және 3-суреттердiң кестелерінде тұрақты және жылжымалы көздерден атмосфералық ауаға ластаушы заттардың жиынтық шығарындыларының серпіні көрсетілген. Тұтастай алғанда, өндiрiстiң ұлғаймалы қарқынында 2,6-2,7 млн.тонна деңгейінде 1995-2003 жылдар iшiнде тұрақты шығарындылардан 2000-2003 жылдар ішінде 0,9-1 млн.тонна деңгейiнде автокөлiктен атмосфераға жиынтық шығарындылардың салыстырмалы тұрақтануы байқалуда.
3-сурет. Автокөліктен ластаушы заттар шығарындыларының серпіні,
мың.т.
[Графикалық нысанды қараңыз]
Қалалардағы жылжымалы көздерден шығарындылардың үлесі автокөлік санының ұлғаюы есебінен өсу үрдiсi бар. Әсiресе, көмiртегінің оксидi бойынша автокөліктің жаңа моделдерінің үлестік шығарындылары біраз асатын пайдаланылған газдардың ластаушы заттардың үлестік шығарындылары ескі үлгідегі әсіресе, пайдаланылатын көліктің теріс әсері бар.
Атмосфералық ауаны қорғау жөніндегі жүргiзiлетiн iс-шаралар кәсіпорындар шығарындыларының есебiн алуға және тұрақты әрi жылжымалы көздермен қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемдер жинауға бағытталған. Алайда, зиянды заттар шығарындыларының азаю эффектiсiне мұндай әдiстермен қол жеткiзiлмейдi, өйткенi кәсiпорындар "экологиялық төлемдерінің" құны ол үшін түбiнде, тұтынушылар төлейтiн өнiм құнына (жылу, энергия, қызмет көрсету) енгiзіледi.
Экологиялық төлемдердi пайдалану тетігі өндiрiсте таза технологияларды енгізудi және экологиялық таза өндiрiстер мен циклдарды қолдауды көздейдi.
Елдiң әуе бассейнiн ластауға трансшекаралық көшiру бiраз үлес қосады: мысалы, Мәскеудiң әдiстемелiк синтездеушi орталығы орындаған алдын-ала есептер бойынша Қазақстанның аумағындағы өз көздерiнен күкiрттiң түсу үлесi жылына 380 мың тонна, сырттан әкелiнгендерiнің үлесi - жылына 446 мың тонна. Қазақстан, өз кезегінде көршi елдердiң аумағына түсетiн ластаулардың бiраз көлемiн жеткізеді.
Қазақстанның шамамен 5 млн. тұрғыны ластанған атмосфералық ауа жағдайында, 2 млн. - ластанудың өте жоғары деңгейi жағдайында тұрады.
Қазақстандық ғалымдар халықтың емделуiне, диагностика мен сауықтыруға жалпы шығындарды, өмiрдiң орташа ұзақтығын, аурухана парақтары және мүгедектерге зейнетақылар бойынша төлемдерге шығындарды ескере отырып, экологиялық жағдайдың нашарлауы салдарынан халықтың денсаулығына келтiрiлген залал есебiнiң моделін әзiрледi. Денсаулықты қорғау және экожобалау орталығының деректерi бойынша Қазақстанның шығындары бiр жылға әрбiр тұрғынға 8355 теңге ($55,7) немесе атмосфераға шығарындылардың бiр тоннасы үшiн 9000 теңге ($60) құрайды. Бұл атмосфералық ауаның ластануынан Қазақстан халқының денсаулығы үшін терiс эффект жылына кемiнде 225 млрд. теңге ($1,5 млрд.) құрайтынын білдіреді.
Республикада 22 млрд.т. аса өндiрiс және тұтыну қалдықтары жинақталған. Пайдалы кен орындарын барлау кезiнде өндiрiлетiн минералдық шикізаттың 3-5% көлемiн құрайтын 1-2 басым компонент ғана пайдаланылатыны мәлім, қалған масса қалдықтар түрінде жинақталады.
Түсті, сирек, асыл және радиоактивтiк металдардың тау-кен метталлургия өндірісі қалдықтарына жиынтық қорлары тиiстi жеткілiкті iрi кен орындарының қорларымен тең.
Қалдықтардың жалпы массасында 6,7 млрд.т - жерлердi, жер үстi және жер асты суларын, әуе бассейнiн ластау көздерi болып табылатын улы қалдықтар. Улы өнеркәсiптiк қатты қалдықтардың негiзгi көлемдерi 5,2 млрд. т астамы түстi металлургия кәсіпорындарында жинақталған. Олар Қарағанды - 29,4%, Шығыс Қазақстан - 25,7%, Қостанай - 17%, Павлодар 14,6% облыстарында жинақталған. Сақтаудың 100-ден астам орындарында 50 мың кюриден астам жалпы белсенділiктегі шамамен 50 млн.т радиоактивтiк қалдықтар жинақталған. 100-ден астам сақтау орындарында жалпы активтiлігі 250 мың кюри уран өндірісі саласының шамамен 250 млн. тонна радиоактивтi қалдықтары жинақталған.
Өндіріс қалдықтарының жыл сайынғы өсiмi 1 млрд.т-ға жетедi.
Мұнай-газ кешені, жылу энергетикасы, тау-кен және ұқсату өнеркәсiбi кәсiпорындарының бұрынғы қызметінен қалдықтар, сондай-ақ қазiргi уақытта иесiз объектілер: мұнай-газ және гидрогеологиялық ұңғымалар, шахталар, кеніштер (оның ішінде радиоактивтiк қалдықтармен), қалдықсақтауыштар және ақаба сулардың жинақтаушылары, әскери-сынақ полигондары жататын тарихи ластанулар проблемасы бар.
Жыл сайын қатты тұрмыстық қалдықтардың көлемi шамамен 10-13 млн.м3 ұлғаяды. Тек, Алматы қаласында жыл сайын 2 млн.м3 қоқыс жинақталады, одан 300 мың.м3 ұқсатылады. Орташа алғанда, тұрмыстық қалдықтар құрылымында шамамен 50% тұрмыстық қалдықтар, шамамен 26% қағаз, шамамен 9% - пластмасса, шамамен 15% - шыны, тiгін, терi, металл, қыш, құм және өзгелері құрайды.
Қатты тұрмыстық қалдықтардың негiзгi массасы компоненттерге бөлінбестен әкетіледі және ашық қоқыстарда жинақталады, олардың 97% табиғат қорғау заңнамасының талаптарына сәйкес келмейдi, оларды орналастыру мен жайғастыру қоршаған ортаға әсер етудi жобалаусыз және бағалаусыз жүзеге асырылған. Республикадағы қатты тұрмыстық қалдықтардың 5%-тен астамы ғана кәдеге жаратуға немесе жағуға ұшырайды.
Қазіргі уақытта, облыстарда өндiрiстiк және қатты тұрмыстық қалдықтардың статистикалық eceбi ғана жүзеге асырылады. Олардың кадастрлары жүргізілмейді. Жинақталған қалдықтарға түгендеу жүргізудi талап ететiн қалдықтармен ластанған көлемдер мен алаңдардың дәл деректерi жоқ.
Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар, радиоактивтi, бактериологиялық, химиялық ластану.
Радиоактивтiк ластану Қазақстанның негiзгi экологиялық проблемаларының бiрi болып табылады. Оның көздерi болып мыналар қызмет етеді:
уран өндiретiн және ұқсатушы өнеркәсiптiң жұмыс iстемейтін кәсіпорындарының қалдықтары - уран кеніштерінің үйiнділерi, өздiгiнен ағатын ұңғымалар, қалдықсақтауыштар, технологиялық желілердiң бөлшектеліп алынған жабдығы;
ядролық қаруды сынау нәтижесiнде ластанған аумақтар;
мұнай өндiру қалдықтары және жұмыс iстеуiн тоқтатқан мұнай жабдығы;
ядролық реакторлар қалдықтары, иондаушы сәулеленудің жұмыс iстеуiн тоқтатқан көздері.
Қазақстан аумағында уран өндiрушi кәсiпорындардың жинақталған қалдықтары жинақталған табиғи радиоактивтіліктің жоғары деңгейiн белгілейтiн алты iрi уран беретін геологиялық провинциялар, көптеген шағын кен орындары мен уранның кен басқармалары бар. Көптеген аумақтар ядролық сынақтар жүргiзу салдарынан радионуклидтермен ластанған.
Қазақстанның 30% аумағында - табиғи радиоактивтi газ радонның жоғары бөлiнуiнiң әлеуеттi мүмкiндiгі бар.
Химиялық ластану проблемасы шаруашылық қызметі процесiнде адам пайдаланатын химиялық активтi заттардың кең таралуымен байланысты, оның iшiнде, тiрi организмде жинақталу қабілетіне ие, табиғи ортада бәсең бүлінетiн, тұрақты органикалық ластанулар (ТОЛ) өте қауіпті.
ТОЛ-дың ауқымды бөлiгі қалдық санмен топырақ бетiнде және өсiмдiктер массасында ұзақ жылдар сақталатын пестицидтермен берiлген. Өнеркәсiптiк ТОЛ энергетика, мұнай өңдеу және химия өнеркәсiбiнің кәсiпорындарында жиналады және пайдаланылады.
Төтенше жағдайлар жөнiндегі министрлiктiң деректерi бойынша Қазақстанда 1994 жылдан басталған кезең үшiн табиғи және техногендiк сипаттағы 320 мың төтенше жағдайлар мен оқиғалар тіркелген, зиян шеккендердiң жалпы саны 250 мыңнан астамды, қайтыс болғандар шамамен 40 мыңды құрады. Сараптық бағалаулар бойынша төтенше жағдайлардан тiкелей және жанама зиян жыл сайын шамамен 25 миллион теңге құрайды. Iрi көлемдегi табиғи және техногендiк төтенше жағдайлардың әдетте, ауыр экологиялық салдарлары бар. Әсiресе, орман өрттері үлкен зиян келтiредi.
Қоршаған ортаның сапасынан халықтың ауыру-сырқауын бағалау проблемасы қатты көрiнiс беретіні айқын. Халықтың денсаулығының жай-күйiн және өмiр ұзақтығына әсер ететін факторларды зерттеу өте көкейкесті.
Тұтастай алғанда, әлеуметтiк-экономикалық тұрмыстың өзгеруiмен туындаған кризис және экологиялық жағдайдың бiр-бiрiне әсер ете отырып, халықтың тұрмыс жағдайын, әсiресе, экологиялық қолайсыздық аймақтарында бiршама қоршаған ортаның нашарлауымен Қазақстандағы қазiргi заманғы жай-күйдi атап өту керек.
Денсаулықты жоғалтудың қатері аридтік шөлейтті аймақтарда, экологиялық қолайсыз аймақтарда, минералдық шикiзатты өндiру және ұқсату объектілерінің, жылу энергетика станцияларының, өнеркәсiптiк және тұрмыстық қалдықтар полигондарының жанында орналасқан аймақтарда, iрi өнеркәсіп орталықтарында тұру кезінде ұлғаяды.
3.2. Қоршаған орта сапасын басқару жүйесiн бағалау
Табиғат қорғау жұмыстарын іске асыру қоршаған ортаның сапасын басқарудың жүйесiн қалыптастыру процесiнiң аяқталмауымен байланысты көптеген проблемалармен соқтығысады. Басты проблемалардың бiрi 10 заң мен 200 заңға бағынысты кесiмдерден тұратынына қарамастан табиғат қорғау заңнамасын жетілдiру болып табылады.
Практикада қолданыстағы экологиялық заңнаманың ережелерi мен нормаларын iске асырудың аз тиімділігі де проблема болып табылады. Табиғат қорғау заңнамасының ережелерін қолданудың тиiмдi тетiгінiң болмауы жаппай байқалады. Халықаралық экологиялық келісім-шарттар мен конвенциялар бойынша міндеттемелерді орындауды үйлестірудiң жүйесi жоқ.
Қоршаған ортаның жай-күйiне мемлекеттік бақылау жүйесi және табиғи ресурстарды басқару жүйесi қалыптастыру кезеңiнде тұр және тұрақты жетілдіруді талап етедi.
Нормативтік-әдістемелiк базаның қазiргi заманғы жай-күйi iс жүзiндегі жүйесiздігімен, қайталаумен, сондай-ақ нормаланатын көрсеткiштердiң жеткіліксіздігімен сипатталады.
Экологиялық нормалау жүйесi адам организмiне ластаушы заттардың гигиеналық нормативтеріне негiзделген. Адамға және қоршаған ортаға техногендiк белгілі факторлардың әсерiн ескеретін экологиялық және техникалық нормативтердi әзірлеу талап етіледi, ол үшiн арнайы ғылыми зерттеулер қажет. Экологиялық және техникалық нормативтердiң құқықтық негiзi болуы және заңнамалық кесімдерге қосымшалар ретiнде бекітілуi тиiс.
Қазіргі уақытта, экологиялық жоспарлау Үкiмет, министрлiктер, әкімдіктер мен жекелеген кәсiпорындар деңгейiнде жүзеге асырылады. Кәсіпорындар табиғат қорғау іс-шараларының жоспары көбiнесе тексеру барысында берілген мемлекеттік инспекторлар нұсқамаларының тармақтарын қайталайды, ол қоршаған ортаны сауықтыру, ұтымды табиғат пайдалану, сәйкесінше қаржыландыру мәселелеріне жоспарлы тәсiлдiң жоқ екенiн көрсетеді. Өз инвестициялық саясатында шетелдік және отандық кәсiпорындар табиғат қорғау саласын қаржыландырудың қалдық қағидатын басшылыққа алады, яғни табиғат пайдалану нақты тұтыну сипатын жалғастыруда.
Әртүрлі министрліктер мен ведомстволар бойынша, оның iшінде шаруашылық қызметімен айналысатын мемлекеттік экологиялық бақылаудың шашыраңқылығы барлық бақылаушы органдардың жұмысын үйлестiрудiң, қайталауды жоюдың, экожүйелiк мемлекеттік бақылауды дамытудың қажеттiлігін белгілейдi.
Бақылаушы құрылымдардың әлсiз материалдық-техникалық жарақтануы салдарынан құқық қолдану практикасы бөлiгiнде жедел бақылаудың тиімділігі төмен.
Қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық тетiктерiн жетiлдiру табиғи ресурстарды пайдалану және қорғау жөніндегі шаруашылық қызметiн реттеудiң мықты факторы болып табылады. Бұл салада нормативтік-әдістемелік базаны жетілдiру жөніндегі жұмыс жүргiзiлуде, қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем ретiнде алынатын қаражатты нысанды пайдалану тетiктерiн жүргізу қажет.
Табиғат қорғау қызметiнiң тиімділігін арттыру табиғат пайдалану мен экологиялық сараптаманың рұқсат ету жүйесiн оңтайландыруға жәрдемдеседi.
Қазiргі уақытта мониторингтің әртүрлі ведомстволық жүйелерінің жұмыс iстеуi жедел және тиiмдi басқарушылық шешiмдер қабылдауға қажетті қоршаған орта жай-күйінің толық мәндегi тұтас сипатын бере алмайды.
Жұмыс iстеп тұрған мониторинг жүйелерi, қызметтер мен желiлер, негізінен, қоршаған орта объектілерінің ластануын бақылауды жүзеге асырады. Олар ведомстволарға бағынады, әдістемелік, бағдарламалық және ұйымдастырушылық жағынан бір-бірімен байланыссыз. Олардың қызметінің үйлесiмділігі жоқ болғандықтан, тақырыптық табиғат қорғау міндеттерін шешуге және жедел басқарушылық шешiмдер қабылдауды ақпараттық қолдауға мүмкiндiк бермейді. Ақпараттық жағынан бұл желiлер бірге жұмыс iстей алмайды. Ақпараттың техникалық, математикалық және басқа да түрлері талап етілетін номенклатураны, анық және дәл өлшемдер, экологиялық ахуалды жақсарту жөніндегі ақпараттар алудың қажеттi шұғылдығы мен нұсқамалар әзiрлеудi қамтамасыз ете алмайды.
4. БАҒДАРЛАМАНЫҢ МАҚСАТЫ МЕН МIНДЕТТЕРI
Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiгi тұжырымдамасының ережелерiн кезең-кезеңмен iске асыру 2010 жылға қарай қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыруға қол жеткізуді болжайды. Алайда, экологиялық жағдайды тұрақтандыру үшін үлкен дайындық жұмысы қажет. Сондықтан, осы Бағдарламаның мақсаты қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыру үшiн жағдай жасау болып табылады.
Бағдарлама табиғи жүйелердің жұтау қарқынын бәсеңдетуге мүмкіндік беретін тиiмдi тетiктер мен іс-шараларды құру жөніндегі шаралар кешенiн жүргізуге ғана емес, сонымен қатар, экологиялық жағдайды нақты тұрақтандыруға бағытталған.
Бағдарламаның бұл мақсатына қол жеткізу мынадай басым бағыттар бойынша жүзеге асырылатын болады:
а) Қоршаған ортаның сапасын басқарудың жүйесiн оңтайландыру мыналарды қамтиды:
заңнама базасын жетілдіру;
мемлекеттік және жергілікті деңгейлерде жоспарлауды қамтамасыз ету;
қоршаған ортаны қорғаудың мемлекеттік басқармасының институционалдық негізін құру;
мемлекеттік, өндірістік және қоғамдық бақылау жүйесiн жетілдiру;
қоршаған ортаның мониторинг жүйесiн дамыту;
жүйелік тәсiл негiзiнде табиғат қорғау жұмыстарын ғылыми қамтамасыз ету;
сектораралық ынтымақтастық тетiктерiн әзiрлеу;
экономикалық тетiктердi жетілдіру;
әлеуметтік әрiптестiк тетіктерін дамыту;
экологиялық білім беру жүйесiн жетілдiру;
халықаралық ынтымақтастықты дамыту;
б) Қоршаған ортаға шаруашылық және өзге де қызметтің әсерiн азайту әрі мынадай жолмен табиғат қорғау-қалпына келтiру жұмыстарын жүргiзу:
Жердің климаты мен озон қабатына антропогендік әсер етудi азайту;
биоалуантүрлілікті сақтау;
экологиялық апат аймақтарын, зымыран-ғарыш полигондарын және әскери-сынақ кешендерін оңалту;
Каспий теңізінің қайраңы мен жақын аумақтардың ластануының алдын алу;
су ресурстарының жұтауы мен ластануының, әуе бассейнiнiң ластануының алдын алу;
жинақтаулар көлемдерін қысқарту, өндiрiстiк және тұрмыстық қалдықтарды жою және ұқсату;
халықтың аурулары мен қоршаған ортаның сапасы арасындағы байланысты зерттеу.
5. БАҒДАРЛАМАНЫҢ НЕГIЗГI БАҒЫТТАРЫ
ЖӘНЕ IСКЕ АСЫРУ ТЕТIКТЕРI
Шешуші деңгейдегі нақты іс-қимылдардың тиімділігі басқару жүйесiнiң дайындылығымен, қажетті заңнама және нормативтік-әдістемелік базаның, табиғат қорғау жүйесінде экономикалық және қаржы тетiктерi мен ынталандыруларының болуымен, әлеуметтік-экологиялық-экономикалық проблемаларды кешенді шешуге бағытталған тетiктердiң синергизмiмен айқындалады.
Мәлімделген мақсат әуе бассейнiне ластаушы заттардың шығарындыларын, оның ішінде, парник газдары мен озон бүлдiргіш заттарын, су көздеріне ластанулар төгінділерінің көлемдерін тұрақтандыруға, өндіріс және тұтыну әрi басқа да қалдықтарды жинақтау қарқынын азайтуға бағытталған iс-қимылдарды iске асыру жолымен қол жеткiзілетін болады.
5.1. Қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесiн оңтайландыру
5.1.1. Заңнаманы экологияландыру
Жүйелік талдау теориясын пайдалана отырып, қоршаған ортаны қорғау бөлiгiнде нормативтiк-құқықтық базаны жетілдiрудің ғылыми негiзделген тәсiлдерi жөніндегi ұсыныстарды дайындау қажет.
Каспий теңiзінің құқықтық мәртебесін реттейтін заңдар жобаларын әзiрлеудi жалғастыру көмiрсутегi шикiзатын өндiрумен байланысты көптеген елдердiң мүдделерi шоғырланатын аймақтың ерекше жағдайымен байланысты. Заңнамалық-құқықтық және нормативтік құжаттар биологиялық ресурстарды молықтыру мен тұрақты қалпына келтiрудiң қауiпсiздiгiн қамтамасыз ететiн экологиялық қолайлы компромистерге кепілдік беруi тиiс.
Экологиялық және техникалық нормативтердi заңнамалық бекiтумен әрi оларды белгiлеу тәртібімен нормативтік-әдiстемелік табиғат қорғау құжаттамасын әзiрлеу, пысықтау, бейiмдеу және бiрегейлендiру 2005-2007 жылдар бойы жүргiзілетiн болады.
5.1.2. Экономиканы экологияландыру
Табиғи объектілердiң құнын және табиғат қорғау iс-шараларының тиiмдiлiгін айқындаумен экологиялық-экономикалық бағалау әдiстерiн әзiрлеу шектеулер мен тыйым салулар тетiктерiмен қатар қоршаған ортаны қорғау және табиғат пайдалану саласындағы пәрмендi экономикалық тетiктердi дамытуға жәрдемдесетін болады.
Экологиялық талаптар мен өлшемдердi енгізу және барлық әзiрленетiн мемлекеттік, салалық және өңiрлiк бағдарламаларды келiсу экономиканы экологияландырудың негiзгi шарты. Экологиялық талаптар мен өлшемдер бағдарламаларды әзiрлеу барысында енгiзiлуi және мiндеттi экологиялық сараптамадан өту процесiнде түзетiлуi тиiс.
Халықаралық тәжiрибенi ескере отырып, табиғат пайдаланудың және экологиялық сараптаманың рұқсат ету жүйесiн оңтайландыру жоспарлы және дәйекті түрде жүргiзілетiн болады. Рұқсат ету жүйесi экологиялық жағдайдың аялық деңгейiн және халықтың денсаулығы мен қоршаған ортаға зиянды әсер етудiң мүмкiн болатын салдарларын ескере отырып, әрбiр объектiнiң қоршаған ортасына әсер етудiң негiздi бағалау жолымен табиғат қорғау жұмысының практикасына енгiзіледi.
Қоршаған ортаға терiс антропогендiк әсер етулердi азайтуға жәрдемдесетiн мемлекеттік бақылаудың тиiмдi моделiн құру экожүйелiк тәсiлдiң қағидатына негiзделген. Бұл орайда, табиғи объектілер күрделi iшкi және сыртқы байланыстарға ие тұтас жүйе ретінде қаралады. Тек осындай тәсіл әртүрлі министрліктер мен ведомстволар бойынша бақылау функцияларын жинақтау кезінде нәтижелі болуы мүмкін.
Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) Қазақстанның кіруі жөніндегі жүргізілетін іс-шаралармен байланысты қажетті және талап етілген халықаралық стандарттармен қоршаған ортаны қорғау саласындағы қазақстандық стандарттарды үйлестіру мақсатымен халықаралық экологиялық стандарттарға ИСО 14000 көшудi ғылыми қамтамасыз ету және қоршаған ортаны қорғау бағдарламасын ақпараттық сүйемелдеу жөніндегі ұсыныстар дайындалатын болады.
Экологиялық тиімді ресурс үнемдейтiн технологияларды, өндiрiстерді, шикізат түрлерін, материалдарды, өнiмдер мен жабдықты әзiрлеу жөніндегі зерттеулер ерекше ресурс үнемдейтiн технологиялар саласындағы неғұрлым тиімді экологиялық және экономикалық орынды шешiмдердi табу мақсаты бар.
Әлеуметтік-экономикалық жоспарлау практикасына қоршаған ортаны қорғау саласындағы индикаторлар мен көрсеткiштер жүйесiн және мемлекеттік статистиканы әзiрлеу және енгізу қоршаған ортаның жай-күйiн объективтi сандық бағалау алуға, әкiмшiлiк шешімдерiн жоспарлау, қабылдау саласында пайдалану үшін бағыттылығы мен оның серпiнiнiң қарқынын қадағалауға мүмкіндiк бередi.
Қоршаған ортаны қорғау облыстық басқармаларының химиялық зертханаларын талдамалық жабдықпен қамтамасыз ету, гидрометрикалық және гидрохимиялық жұмыстарды жүргізу үшiн арнайы теңiз кемесiн сатып алу қажет, ол бақылау-инспекциялық жұмысының сапасын арттыруға, сондай-ақ табиғат қорғау заңнамасын бұзу жағдайында экожүйелер мен халықтың денсаулығына келтiрiлетiн зиянның дәлелділігіне мүмкiндiк бередi.
5.1.3. Қоғамды экологияландыру
Қоршаған ортаны қорғаудың ақпараттық жүйесiн құру және азаматтардың қалың тобының экологиялық ақпаратқа қол жетуiн қамтамасыз ету Ақпаратқа кіру, шешiмдер қабылдау процесіне жұртшылықтың қатысуы және қоршаған ортаға қатысты мәселелер бойынша сот әділдігіне қол жеткізу туралы конвенцияға қол қою және бекіту кезiнде Қазақстан Республикасы алған міндеттемелерді іске асыру міндеттемелерді іске асыру міндеттеріне жауап бередi.
Қазақстан Республикасының орта білім берудің мемлекеттік жүйесіне экологиялық білім беру бойынша инновацияларды енгізу тетіктерін әзірленетін болады.
Экологиялық қауіпсіздік жөніндегі білім беру бағдарламаларын енгізу бойынша ұсыныстар әзірленген.
Экологиялық ағарту және үгіт-насихат жүйесін дамытуды қамтамасыз ету ақпараттық-ағарту материалдарын жаңарту және құру жөнiндегі жұмысты ұйымдастыруды болжайды. Ол халықтың қалың топтары үшін экологиялық білімдердi насихаттауды, қорғаудың ерекше шараларын талап ететiн елдің флорасы мен фаунасының бiрегей түрлерiн суреттеумен және әдемi бейнелеумен брошюраларды, ақпараттық парақтарды, ғылыми-қызғылықты әдебиетті, күнтiзбелердi, открыткаларды, буклеттердi, почта маркалары мен белгілерiн шығару жолымен экологиялық мәдениеттi қалыптастыруды, теле және радиохабарларын ұйымдастыруды қамтиды.
