теңгерiмдейтін рынокқа теңгерiмдейтiн рынокты iске қосуға дейiн iшкi энергия көздерiнде.
Жүйелiк қызметтер көрсету Жүйелiк оператор көтерме сауда рынок субъектiлерiне көрсетілетiн қызметтердi бiлдiредi және ол өзіне:
табиғи монополия саласы болып табылатын электр энергиясын беру жөнiндегі қызметтер көрсетудi;
табиғи монополия саласы болып табылатын электр энергиясын торапқа босатуды техникалық диспетчерлендiру және тұтыну қызметтер көрсетудi;
берiлiстер процесiне және диспетчерлендiруге байланысты қуатты реттеу жөнiндегi қызметтер көрсетудi:
тиiстi келiсiмдердi жасасуға дейiн қосарлас режимде жұмыс iстеушi шектес мемлекеттердiң жүйелiк операторлары және/немесе тораптық компаниялары өзара iс-қимылы бөлiгiнде;
теңгерiмдеуші рынокты енгiзуге дейiнгi көтерме сауда рыногы субъектiлерi үшiн;
табиғи монополия саласы болып табылатын "нақты уақыт" режимiндегi теңгерiмдiк нарықтың қолданылуына байланысты теңгерiмдi ұйымдастыру жөнiндегi қызметтер көрсетудi қамтиды.
Рыноктың басқа аймақтарымен энергияға тапшы өңiрдi (немесе осы өңiрдегi электр станциялары басқа өңiрлердегiге қарағанда анағұрлым қымбат электр энергетикасын өндiретiн) қосатын электр берiлiсi желiлерiнiң жеткiлiксiз өткiзу қабiлетi проблемасы болатын кезеңге бағалық көзқарастарға негiзделген және тораптардың дамуы үшiн (асқын жүктеменi басқару әдiстерi) инвестициялық ынталандыру жасайтын асыра жүктемелi желiлердiң қолда бар өткiзу қабiлетiн пайдаланудың нарықтық әдiстерi әзiрленетiн болады.
2.3. Электр энергиясын беру жөнiндегi қызмет көрсетуге тарифтi құрауды жетiлдiру
Электр энергиясы рыногының тиiмдi жұмыс iстеуi үшiн тарифтiң түзiлуі бәсеке мен нарықтық қатынастарды дамытуға ықпал етуi және рынокқа қатысушылар үшiн кемсiту болмауға тиiс. Электр энергиясының берiлiстерiнiң қашықтығы факторын есептеуге теңгерiмдiк көзқарасты қамтамасыз ететiн тарифтiк саясатты жетiлдiру бойынша жұмыс жүргiзiлетiн болады.
2.4. Көтерме сауда рыногындағы даму кезеңдерi
Бірiнші кезең (2004 жылдың аяғына дейiн)
1. Электр энергиясының орталықтандырылған сауда-саттықтар ұйымдастыру және қызмет ету ережесiн әзірлеу және заңнамада белгіленген тәртiппен уәкiлетті органның бұйрығымен бекiту.
2. Электр энергиясының орталықтандырылған саудасы рыногының Операторын тағайындау және "бiр күн бұрын" спот сауда-саттығын қоса алғанда, орталықтандырылған сауда-саттықты жүзеге асыру үшiн caудa алаңқайларын қалыптастыру.
Бұл ретте Электр энергиясының орталықтандырылған саудасы рыногының Операторы тәулiктiк графиктi және нақты теңгерiмдi жасау жөнiндегі қызметтердi орындайды.
3. Қазақстанның БЭЖ Жүйелiк операторын тағайындау.
4. Ұлттық электр тораптары бойынша электр энергиясының берiлiстерiнiң қызметiне тариф құрудың әдiстемесiн жетiлдiру.
5. Электр энергиясын сату-сатып алудың ұзақ және орта мерзiмдi келiсiм-шарттарымен электр энергиясының орталықтандырылған сауда-саттықтарын iске қосу.
6. "Нақты уақыт" режимiндегi Теңгерiмдiк тетiктiң (нарықтың) қолданылу ережесiн әзiрлеу және уәкiлеттi органның бұйрығымен бекiту.
7. "Ұлттық электр тораптарын жаңғырту" жобасы шеңберiнде электр энергиясын коммерциялық есептеудiң автоматтандырылған жүйесiн қолданысқа енгізу.
Екiншi кезең (2005 жылдың аяғына дейін)
1. Тiкелей көтерме сауда тұтынушылары үшiн 5 MBT тең болатын қолданыстағы деңгейден электр энергиясының бәсеке рыногына кiру шегiн 2-1 MBT дейiн кезеңiмен төмендету.
2. "Нақты уақыт" режимiндегi теңгерiмдiк нарықты іске қосу.
3. Тәулiктiк графиктi және нақты теңгерiмдi жасау жөнiндегi қызметтi Жүйелiк операторға беру.
3. Электр энергиясының бөлшек сауда рыногының дамуы
3.1. Электр энергиясының бөлшек сауда рыногының субъектiлерi
Электр энергиясының бөлшек сауда рыногының субъектілерi:
электр энергиясын өндiру және сату қызметiн жүзеге асыратын ұлттық және өңiрлiк деңгейдегі энергия өндiретiн ұйымдар;
электр энергиясын тiкелей бөлшек сауда тұтынушылары - электр тұтынудың орта тәулiктiк қуаты электр энергиясының бәсеке рыногына белгiленген қол жеткiзу шегiне тең немесе асатын ӨЭК электр тораптарына қосылған тұтынушылар;
жедел-диспетчерлiк басқаруды және өңiрлiк электр тораптарын пайдалануды, өңiрлiк электр тораптары бойынша электр энергиясының шарттық көлемдерiнiң берiлiсiн және диспетчерлендiрiлуiн қамтамасыз ететiн, ӨЭК тораптары мен Ұлттық электр тораптары арасындағы Жүйелiк оператормен келiсiлген сальдо-ток ағымдарының сақталуына жауап беретiн өңiрлiк электр тораптары компаниялары (ӨЭК);
түпкi бөлшек сауда тұтынушылары - энергия жеткiзушi ұйымдардан (соның iшiнде ӨЭК) электр энергиясын сатып алатын ӨЭК электр тораптарына қосылған тұтынушылар;
энергиямен жабдықтаушы ұйымдар - бөлшек сауда тұтынушыларына өндiрiлген немесе сатып алынған электр энергиясын сатуды жүзеге асырушы ұйымдар (бұдан әрi - ЭЖҰ).
3.2. Бөлшек сауда рыногындағы нарықтық қатынастар дамуының негізгi бағыттары
Белгiлi бiр аумақтағы бөлшек сауда тұтынушыларына электр энергиясының барлық жеткiзiлiмдерi жалғыз жеткiзушiмен жүзеге асатын, мемлекетпен реттелетiн монополиялық бөлшек сауда рыногынан, жеткiзушілер түпкi тұтынушыларына электр энергиясының жеткiзiлiмдерi құқығы үшiн бәсекеге түсетiн бәсекелiк бөлшек сауда рыногына көшу мынадай бағыттар бойынша жүзеге асады:
дербес заңды тұлғаларға: өңiрлiк электр станцияларын (ЖЭӨ, ГЭС, ГТЭС және т.б.) және электр тораптық компаниялар (ӨЭК) мен жылу тораптары кәсiпорындарын бөлу жолымен сатылас ықпалдасқан өңiрлiк энергия компанияларды қайта құрылымдау;
электр тораптық компанияларды жекешелендiру және қайта ұйымдастыру;
көтерме сауда рыногында электр энергиясын сатып алатын ЭЖҰ арасында бәсекелiк жағдайларды жасау және бөлшек сауда тұтынушыларына олардың арасынан өз жеткiзушiсiн таңдау құқығын беру. Бұл құқық сондай-ақ тұтынушылардың көтерме сауда рыногына шығу үшiн аумақтық-бөлектенген топтарына бiрiгу құқығын өзiне қамтитын болады;
рынок субъектiлерінің техникалық жарақтандырылуына қарай көтерме сауда рыногына шығу үшін талап етiлетiн қуаттың ең аз деңгейiн төмендету есебiнен кеңеюi.
3.2.1. Электр тораптық компанияларды жекешелендiру және қайта ұйымдастыру
Көтерме сауда рыногы инфрақұрылымына инвестициялар тарту мақсатында электр энергиясын есептеудi ұйымдастыруға және жетiлдiруге елеулi материалдық қаражатты талап ететiн электр энергиясының коммерциялық ысыраптары деңгейiн төмендетудi қоса алғанда ӨЭЖ жұмысының тиiмдiлігін көтеру үшiн оларды жекешелендiру аяқталады, ал қажет жағдайда бiр ӨЭЖ мүлiктiк кешенiн бөлу негiзiнде құрылған және бiр әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiк шегінде қызмет ететiн электр тораптарының компаниялары бiрiктiрiледi.
Сондай-ақ сатылас-ықпалдас монополияларды қызмет түрлерi бойынша, соның iшiнде тораптық қызметтi жекелеген компанияларға бөлiп шығара отырып, бөлу аяқталады.
3.2.2. Электр энергиясы бәсекелiк көтерме сауда рыногы шекарасының кеңеюi
Көтерме сауда рыногы шекарасының кезең-кезеңiмен кеңеюi көтерме сауда рыногындағы сауда үшiн қажет бүгiнгi күнi қолданыстағы 5 МВт қуаттың ең аз деңгейiн бiртiндеп төмендету жолымен жүзеге асырылады. Осындай шек ұсақ бөлшек сауда тұтынушылары үшiн электр энергиясын жеткiзушiлердегi жинақтық (агрегирленген) қуат жүктемесiне де қойылады.
ӨЭК-тің рынокка қатысушыларға қажеттi электр энергиясын коммерциялық есептеудiң жүйелердi және телекоммуникациялық жүйелердi орнатуы уәкiлеттi орган бекiткен тиiстi график бойынша жүргiзiлетiн болады.
Сонымен бiрге көтерме сауда рыногына шығуды жеделдету мақсатында рынокка қатысушылар уәкiлеттi орган белгiлеген тәртiппен осы жүйелердi дербес орната алады.
3.3. Электр энергиясы бәсекелестiк бөлшек сауда рыногын ырықтандыру кезеңдерi
Алғашқы кезеңде ӨЭК-да жүзеге асырылатын қызмет түрлерi бойынша: электр энергиясын беру; жабдықтау қызметі, басқа да қызмет түрлерiнiң ысыраптарын және қаржылық есептерiн бөлу жүргiзiледi.
3.3.1. Бiрiншi кезең (2005 жылдың 1 сәуiрiне дейiн) - Электр энергиясының бөлшек сауда рыногында бәсекелестiкті дамыту үшiн жағдайлар жасау
ӨЭК-да қызмет түрлерiнiң бөлiнiсi және ЭЖҰ қызмет жасауы.
Қаржылық ағымдардың айқындығын жасау, тоғысқан қаржыландыруды болдырмау және барлық ЭЖҰ үшiн келешекте бiрдей бәсекелiк жағдайларды қамтамасыз ету мақсатында ӨЭК-да электр энергиясының берiлiсi бойынша қызметтен электр жеткiзушi қызметтен ажыратуды жүзеге асыру қажет.
2004 жылдың 1 шiлдесiне дейiн жеткiзу және басқа функциялар ӨЭК-лар құратын еншiлес немесе осы ӨЭК-тiң меншiгi болатын заңи дербес кәсiпорындарға, ӨЭК-ден ЭЖҰ-ға берiледi. Бұл ЭЖҰ-лар осы өңiрдегі электр энергиясын кепiлдiк жеткiзушi болып табылады.
ЭЖҰ жалпы сатып алу көлемiнде осы сатып алу үлестерiн кезең-кезеңiмен көбейте отырып орталықтандырылған сауда-саттықтарда өз тұтынушылары үшiн электр энергиясын сатып алуды:
2004 жылдың екiншi тоқсанынан - 20 %
2004 жылдың төртiншi тоқсанынан - 50 %-ке дейiн жүзеге асыратын болады.
Энергия өндiрушi ұйымдар орталықтандырылған сауда-саттықтарға электр энергиясының тиiстi көлемiн жеткiзуi тиiс. Орталықтандырылған сауда-саттық Операторы тәулiктiк графиктерiн әзiрлеуде ЭЖҰ орталықтандырылған сауда-саттығында сатып алынған электр энергиясының көлемдерiн қамтиды.
Коммерциялық есептеу құралдарындағы көрсеткiштердi есептеу ӨЭК-терге қалдырылады, ал берiлген деректер бойынша шоттарды көрсетудi ЭЖҰ жүзеге асырады.
Өңiрлiк (iшкi) және ұлттық энергия өндiрушiлер үшiн
электр энергиясын жеткiзудiң бiрдей жағдайларын жасау
Бөлшек сауда рыногында нарықтық қатынастарды дамыту үшiн ұлттық дәрежедегi электр станциялары мен өңiрлердегi электр энергиясын өндiрушiлер (ЖЭӨ) арасында электр энергиясын жеткiзудiң бiрдей бәсекелiк жағдайларын қамтамасыз ету қажет.
Жылу тораптары энергия көздерiнен бөлiнетiн болады және олардың базасында құрылған компаниялар коммуналдық меншiкке берiледi әрi (немесе) жеке меншiкте қалдырылады. Коммуналдық меншiкке берiлген жылу торабы шаруашылығын жөндеу жұмыстары, орнына келтiру және дамыту үшiн iс-шаралар әзiрленуi және қаражат көздерi анықталуы қажет.
Жылу энергиясын беру тарифтерi нормативтiк техникалық ысыраптар құны есептей отырып белгiленедi.
Елiмiздiң барлық аумағы үшiн ЖЭӨ-ның аралас өндiрiсi кезiнде электр және жылу энергиясы арасындағы шығындарды бөлудiң бiрыңғай әдiстемесi, сондай-ақ электр энергиясына бәсекелестiк бағаларды ескеретiн электр және жылу энергиясы арасындағы шығындарды бөлу әдiстемесi қолданылатын болады. Көрсетiлген әдiстеменi енгiзу кезiнде жылу энергиясына тарифтер деңгейiнiң өсуi жағдайында жергiлiктi бюджеттерде қолданыстағы заңнамаға сәйкес тұрғын үй-коммуналдық жәрдемақыларды төлеуге шығыстар көзделедi.
3.3.2. Екiншi кезең (2005 жылдың 01.04. - 2006 жылдың 31.12.) - электр жеткiзушi ұйымдар арасындағы бәсекелестікке көшу
Бәсекелес электр жеткiзушi ұйымдар үшiн кедергiлердi жою
ЭЖҰ-лардың арасындағы бәсекелестiктi дамытудың екi нұсқасы iске асырылатын болады, оларды таңдау жөнiндегi шешiм уәкiлеттi органмен келiсiле отырып жергiлiктi атқарушы органмен қабылданады.
Бұл peттe екi нұсқада бәсекелес ЭЖҰ-ларды рынокка кемсiтушiлiксiз жiберудi қамтамасыз ету үшiн және электр тораптары компаниялары тараптарынан рыноктық билiктi асыра пайдаланушылық мүмкiндігіне жол бермеу үшiн бөлшек сауда жеткiзiлiмдерiне құқық алуға қажет анық тәртiп пен шарттар тiзбесi белгіленуi тиiс. Бөлшек сауда тұтынушыларын терiс пиғылды ЭЖҰ-нан қорғау мақсатында соңғыларының қызметi лицензиялауға жатады, ал лицензиялау үшiн шарттар тiзбесiне қаржылық кепiлдiк беру кiргiзiлуге тиiс.
1) Бiрнеше ЭЖҰ нұсқасы. Өңiрде өзара бәсекелес ЭЖҰ болған кезде тұтынушылар: кепiлдi берушi жеткiзушiде - ЭЖҰ - ӨЭК еншiлес ұйымында қалу немесе жеткiзушiнi ауыстыруды таңдауы мүмкiн. Өңiрде бәсекелес ЭЖҰ болмаған және/немесе қандай да бiр жеткiзушiнiң рыноктан кетiп қалған жағдайда кепiлдiк жеткiзушi барлық тiлек бiлдiрген бөлшек сауда тұтынушыларын қызмет көрсетуге алуға тиiстi. Жеткiзушiнi ауыстыру процесiн тәртiпке келтiру және бәсекелiк ЭЖҰ жұмысы үшiн тұрақты жағдайлар жасау мақсатында жеткiзушiнi ауыстырудың тәртiбi, соның iшiнде тұтынушылар сол мезгіл бiткесiн жеткiзушiнi ауыстыруға құқылы болатын уақыт кезеңiн белгiлейтiн тәртiп белгіленедi.
ЭЖҰ алдыңғы тәулiктерге өз тұтынушылары бойынша тәулiктік сағаттық графигін, соның iшiнде белгiленген тәртiппен бекiтiлген тұтыну топтары бойынша типтiк тәулiктiк сағаттық графиктi жасайды. Осы графиктер тәулiктiк сағаттық графиктi қалыптастыру үшiн барлық ЭЖҰ-лар ӨЭК-на бередi.
Электр энергиясының мәлiмделген тұтыну/өндiрудiң нақты сағаттық көлемдерiнен ауытқулармен байланысты орнын табу, ал электр энергиясын коммерциялық есептеу құралдары болмағанда - бәсекелес ЭЖҰ арасындағы теңгерiмдi бөлу және олардың одан әрi қаржылық реттелуiн жүзеге асыру қажет. Көрсетiлген функцияларды (теңгерiм ұйымдарының функциялары) белгіленген тәртiппен бекiтiлген ережелерге сәйкес ЭЖҰ үшiн ӨЭК-пен орындалады.
ӨЭК Жүйелiк оператормен келiсе отырып өз жауапкершiлігі аймағында операциялық тәулiкте теңгерiмдi ұстап түру үшiн электр энергиясын сату/сатып алудың көлемiн ұлғайта немесе азайта алады. Бұл ретте теңгерiмдi ұйымдастыруға байланысты барлық шығындар компанияның жалпы шығындарында жеке есептеу тәртiбiмен есепке алынады.
Тұтынушыларды ақы төлемегенi және жеткiзушiлер алдындағы қарызы үшін айыруды белгiленген айыру ресiмдерiне сәйкес жеткiзушiлердiң өтiнiмдерi бойынша ӨЭК жүзеге асырады.
2) Франчайзинг нұсқасы. Белгiлi бip өңiр (аудан, кiшi өңiр) үшiн анықталған кезең барысында электр энергиясын бiрыңғай жеткiзудiң қызметiн атқару құқығына бәсекелес ЭЖҰ-лар арасында конкурс өткiзiледi. Негiзгi өлшем бөлшек сауда тұтынушылары үшiн электр энергиясының ең аз босату бағасы болып табылады. Конкурсқа қатысудың негiзгi шарты қаржылық кепiлдiктердi беру болып табылады.
3.4. Тариф құрауды жетілдiру
3.4.1. Өңiрлiк (жергiлiктi) деңгейдегi тораптар бойынша электр энергиясын беру тарифтерiн есептеу әдiстемесiн жетiлдiру
2004 жылдың аяғына дейiн бекiтiлген инвестициялық бағдарламалары бар бiрнеше ӨЭК-лердiң ортамерзiмдiк (тұрақты) тарифтер бойынша жұмыс iстеуге көшудiң тұңғыш жобасы iске асырылады, ол атап айтқанда нормативтен тыс ысыраптардың деңгейiн азайтуға ықпал етедi.
Негiзгі қаражатты жаңарту, нормативтен тыс ысыраптармен күрес жөнiндегi өзге шараларды өткiзу арқылы нормативтiк және нормативтен тыс техникалық ысыраптардың деңгейiн азайтудың ықпалды ынталандырылуын жасау қажеттiлiгiне байланысты 2004 жылдың 1 шiлдесiнен бастап нормативтiк техникалық ысыраптарға байланысты шығындар өңiрлiк (жергiліктi) деңгейдегi тораптар бойынша электр энергиясын беру тарифтерiнде есепке алынатын болады. Бұл ретте ысыраптар деңгейi тұтынушы қосылған тораптық жабдықтың кернеу сыныбына тәуелдi жiктелiске түседi, ал ысыраптарды өтеу үшiн қажеттi электр энергиясы ӨЭК орталықтандырылған сауда-саттықтарда сатып алынады.
ӨЭК-ларда электр энергиясын коммерциялық есептеу жүйесiн жасауға және коммерциялық ысыраптарды азайтуға бағытталған реттеушi органмен келiсiлген инвестициялық бағдарламалар болған кезде ӨЭК тораптары бойынша электр энергиясын беру тарифiнде, сондай-ақ нормативтен тыс ысыраптардың бөлiгi 5% дейiн есептелетін болады. Келесiде ӨЭК тарифiнде есептелетiн нормативтен тыс ысыраптардың мүмкiн болатын деңгейiн реттеушi орган кезеңiмен азайтатын болады.
Өңiрлiк (жергiлiктi) деңгейдегi тораптар бойынша электр энергиясын беру жөнiнде қызмет көрсетуге тарифтердi белгiлеудiң кемсiтпеу әдiстерiн қамтамасыз ету үшiн ӨЭК қызметтерiн көрсетуге тарифтердi есептеу әдiстемесi одан әрi жетiлдiрiлетiн болады. Тарифтердi есептеудiң әртүрлi әдiстерi, соның iшiнде кернеуiнiң, тораптық жабдықтың сыныбы есепке алына отырылып қарастырылатын болады. Олар бойынша шешiмдер осы Тұжырымдаманың қолданылу кезеңiнде қабылданатын болады.
Бұл ретте реттеушi органның негiзгi мiндетi тұтынушы топтары бойынша электр энергиясын беру жөнiндегi қызмет көрсетуге тарифтерiн экономикалық негізделген жiктеудi қамтамасыз ету болып табылады.
3.4.2. Электр энергиясына босату бағаларын қалыптастыру тәртiбi
Бәсекелесушi ЭЖҰ жеткiзетiн қызметтер мен электр энергиясына бағаларды олар жеке өзi белгiлейдi. Бұл ретте бiрнеше ЭЖҰ нұсқасында олар тұтынушыларға жеткiзiлетiн электр энергиясының бағаларына қатысты түрлi шарттарды ұсынуы мүмкiн:
баға көтерме сауда рыногында электр энергиясын сатып алудан қалыптасқан шығындардан, олардың берiлiсiнен және тепе-теңсiздiкті төлеуге байланысты шығыстарына байланысты ай сайын азаю жағына да, көбею жағына да өзгеруi мүмкiн;
баға белгілi бiр кезең iшiнде (жарты жылдық немесе жыл) тұрақты болып табылады.
Бәсекелестік (монополияға қарсы) саясат үшiн жауап беретiн мемлекеттiк орган қолданыстағы заңнамаға сәйкес осы рыноктағы бәсекенiң жай-күйiне бақылауды жүзеге асыратын болады.
3.4.3. Бөлшек сауда тұтынушыларын қорғау жөнiндегi шаралар
Ырықтандырудың алғашқы кезеңдерiнде түпкi тұтынушылар үшiн босату бағаларының төмендеуi емес, керісiнше, олардың бiршама өсуiнiң орын алуы мүмкiн.
Бұл электр энергиясына бағаның негiзсiз өсуiнен бөлшек сауда тұтынушыларын қорғау жөнiндегi шараларды қабылдауды талап етедi.
Осыған байланысты бiрiншi кезеңде реттеушi орган электр энергиясына босату тарифтерiн (бағаларын) қалыптастырудың тәртiбiн белгiлейтiн болады, олар тоқсанына бiр реттен жиi емес өзгертілуi мүмкiн.
Бөлшек сауда тұтынушыларының жаңа нарықтық жағдайларға бейiмделуi және оларды терiс пиғылды жеткiзушiлерден қорғау үшiн ӨЭК-лармен (олардың меншiк иелерiмен) құрылған ЭЖҰ-ларға "кепiлдiк жеткiзушiлер" функциясы, яғни, мемлекет олардың қызмет көрсету аумағында орналасқан, оларға өтiнiш бiлдiрген кез келген төлемге қабiлеттi тұтынушыларға қызмет көрсету мiндеттемесi компанияларға жүктелетiн болады.
Бұл кезеңде ӨЭК қайта ұйымдастырылуы кезiнде құрылған жалғыз ЭЖҰ үшiн бәсекелесушi ЭЖҰ болмағанда көрсетiлетін қызмет түрлерiне тарифтi (жеткiзу үстеме ақысын) реттеушi орган белгiлейдi.
Тұтынушылардың құқығын қорғау және жеткiзушiлер мен ЭЖҰ арасындағы дауларды шешу үшiн және рынокқа қатысушылар арасындағы өзара қарым-қатынастарды ұйымдастыру мақсатында тиiстi нормативтік құжаттар әзiрленетiн болады.
4. Электр станцияларының энергетикалық жабдықтарын
қайта қалпына келтiру жөнiндегi шаралар
Электр станцияларының, электр және жылу тораптарының негiзгi өндiрiс қорларының жоғарғы дәрежедегi тозуы, өтелiмдiк аударымдардың және инвестициялардың төменгi деңгейi энергетикалық жабдықтардың орнын толмайтын жарамсыздығына әкелiп соғуда.
Жабдықтардың ұлғаймалы жарамсыздығы керi әсерiнiң салдарын алдын алу үшiн электр станцияларының жабдықтарын қайта қалпына келтiру үшін электр энергиясына бағалардың (тарифтердiң) "инвестициялық құрама бөлігін" қаржыландырудың нақты көзi жасалатын болады.
Энергетикалық жабдықтарды қалпына келтiру үшiн өтелiмдiк аударымдарды есептеу әдiстемесi қайта қаралады, сала ерекшелiктерi ескерiлетiн болады. Энергетикалық жабдықтарды қалпына келтiру бойынша өтелiмдiк аударымдарды есептеулерде жабдықтың нақты немесе қалпына келтiрiлетiн құны бейнеленуi қажет.
5. Электр энергиясы рыноктарын
басқару және ұйымдастыру құрылымы
Қазақстанның электр энергиясы көтерме рыногын мемлекеттiк басқару және реттеудi рыногы жұмыс iстеуiнiң жалпыға мiндеттi ережелерiн белгiлеу, табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтер көрсетуiне бағаларды (тарифтердi) мемлекеттік реттеу, сондай-ақ рыноктың тиiмдi қызметiн бақылау арқылы уәкiлетті және реттеушi органдар жүзеге асырылады.
Тұжырымдаманың қолданылу кезеңiнде саланы басқару құрылымдарын жетiлдiру нұсқалары қаралатын болады.
6. Электр энергиясы рыноктарының
техникалық және ақпараттық базасы
Қазақстандағы электр энергиясының көтерме сауда рыногын одан әрi дамыту және жетiлдiру тиiсiнше техникалық қамтамасыз етудi талап етедi.
Бiрiншi кезекте бұл:
рынокқа қатысушыларды электр энергиясын беру және тұтыну көлемдерiн сағаттық есеппен қамтамасыз ететiн және оларды одан әрi электр энергиясы үшiн өзара есептеулерде пайдалану үшiн ұзақ есте сақтайтын коммерциялық есептеудiң автоматтандырылған жүйесiмен (КЕАЖ) жарақтандыру;
энергетика жүйесіндегi электр энергиясын жеткiзу, беру және тұтыну режимдерiн жоспарлаудың автоматтандырылған кешенi;
электр энергиясының орталықтандырылған сауда-саттық рыногын техникалық және бағдарламалық қамтамасыз ету;
2004 жылдың аяғына дейiн "KEGOC" ААҚ "Ұлттық электр торабын жаңғырту" жобасы шеңберiнде Ұлттық электр торабын сағаттық коммерциялық есептеудiң құралдарымен жарақтандыруды аяқтауға және КЕАЖ пайдалануға беруге тиiс.
Энергия өндiрушi ұйымдар және көтерме сауда тұтынушылары бастапқы кезеңде (КЕАЖ құрылғанға дейiн) көтерме сауда рыногы арқылы жеткiзiлген/тұтынылған электр энергиясының сағаттық көлемдерiн ескеруге мүмкiндiк беретін ұзақ уақытты жадымен және сандық шығулары бар белсендi және реактивтi энергияның микропроцессорлық есептегiштерiн орнатуға және жергілiкті деңгейдегі КЕАЖ ұйымдастыруы тиiс. Бұл ретте рынокка қатысушылар КЕАЖ Жүйелiк операторынан және жергiлiктi деңгейдегі КЕАЖ-жүйесiнен Жүйелiк операторға ақпарат берудiң жергiлiктi деңгейдегі КЕАЖ бiрегей талаптарын қамтамасыз етуге мiндеттi. Кейiннен рынокка қатысушылардың жергілiктi КЕАЖ және КЕАЖ Жүйелiк операторы арасында Уәкiлеттi органның белгiлеген талаптарына сәйкес деректер алмасудың автоматтандырылған жүйесi құрылуға тиiс.
2006 жылдың аяғына дейiн ӨЭК-лар бөлiнiс электр тораптарының негізгі электр торап объектiлерiн КЕАЖ Жүйелiк операторымен және қазiргі заманғы телекоммуникация жүйелерiмен, бiрегейленген КEAЖ жүйелерiмен жарақтандыруды жүзеге асырады. Көрсетiлген шараларға қажет ӨЭК инвестициялары 60-70 млн. АҚШ долларын құрайды.
7. Қайта орны толатын энергия көздерi
Қайта орны толатын энергия көздерi, бiрiншi кезекте жел және күн электр станциялары белгілi бiр дамуға ие болады.
8. ТМД елдерiнiң энергия жүйелерімен өзара қарым-қатынас
2000 жылдың ортасынан берi Қазақстанның БЭЖ ТМД елдерiнiң энергия жүйелерiмен қосарлас жұмыс режимiнде жұмыс iстейдi, ол электр энергиясымен мемлекетаралық сауда-саттық үшiн технологиялық негіз жасауға және тұтынушылар үшiн сенiмдiлiк пен сапаның белгiленген стандарттарын қамтамасыз етуге мүмкiндiк бердi. Қазақстан БЭЖ қосарлас жұмысы жағдайы Қазақстан, Ресей және Орталық Азия энергия жүйелерi арасындағы қосарлас жұмыс туралы тиiсті шарттармен (Қазақстан атынан - "KEGOC" AAҚ) реттеледi.
Бұл ретте, қазiргі сәтте сондай-ақ Қазақстан электр энергиясы рыногы субъектілерiнiң мүдделерiн толық түрде бейнелей алатын экспортты мемлекетаралық және iшкi реттеу электр энергиясының импорты, тасымалы, iлеспе қызметтер көрсету толығымен тиянақталмаған.
Тұтастай алғанда, ТМД елдерiнiң энергия жүйелерi өзара қарым-қатынастарында шешуiн талап ететiн мынадай мәселелер орын алып отыр:
Ұлттық электр торабы арқылы Қазақстан Республикасы бейрезиденттерiнiң электр энергиясының транзитi үшiн төлем алмау;
Қазақстанның реттелетiн қуаттар рыногында Қазақстан Республикасының бейрезиденттерi энергия кәсiпорындарының қатынасуында айқын тетiктердiң болмауы;
Қазақстандық электр энергиясының елдiң батыс аймақтарына транзитiн жүзеге асырудың мүмкiн еместiгi;
Қазақстанның оңтүстiк аймақтарындағы вегетациялық кезеңiмен және вегетациялық кезеңде өзара есеп айырысудың баспа-бас схемасының басым түсуiмен байланысты электр энергиясының импорты мәселесiн шешуде әкiмшілiк әдiстер.
Қазақстан арқылы орта азиялық электр энергиясы транзитiн өзара байланыстыру мен қазақстандық энергия көздерiн толық жүктемелеу мәселесi шешудi талап етедi.
Ашық және бәсекелес мемлекетаралық электр энергиясының рыногын қалыптастыру мақсатында (бұдан әрi - МЭР) электр энергиясының өзара транзитiн жоспарлау, ұйымдастыру және бақылаумен және электр энергияларының мемлекетаралық ток ағымдарының реттеуге байланысты мәселелер шешiлетiн болады. Бұл ретте Қазақстан Республикасы келесi қағидаттарды басшылыққа алатын болады:
елдердiң тең құқықтығы, өзара пайдалылық және тараптардың басқа мемлекеттердiң энергия жүйесiн басқарудың iшкi мәселесiне қол сұқпауы;
электр энергиясының iшкi рыноктарын ұйымдастыру мен қызмет ету қағидаттарын дербес анықтау;
Импорт пен экспортты қоса алғанда электр энергиясының келiсiм-шарттық жеткiзiлiмдерi мен тұтынулары теңгерiмiн өз энергия жүйесi шегiнде қамтамасыз етуде Жүйелiк операторлардың жауапкершiлiгi.
Энергия жүйелерi Қазақстан энергия жүйесiмен қосарлас жұмыс жасайтын мемлекеттердегі электр энергетикасын қайта құрылымдау қарқынының теңеле түсуiне қарай елдердiң шаруашылық жүргiзушi субъектiлерi арасындағы қуаттарды реттеуге арналған келiсiмдердi жасасу тәжiрибесi кеңейтiлетiн болады.
