Өз қызметін жүзеге асыру кезінде шаруашылық жүргізу құқығына негізделген мемлекеттік кәсіпорындардың алдынан тағы бір проблема туындайды. Мысалы, шаруашылық жүргізу құқығына негізделгең мемлекеттік кәсіпорынның резервтік капиталының қаражаты тек шығындарды жабуға, бюджет алдындағы міндеттемелерді орындауға, кәсіпорынның өзге қаражаты жеткіліксіз болған жағдайда мемлекеттік кредиттерді өтеуге және кәсіпорынның өзге қаражаты жетпеген жағдайда, олар бойынша сыйақыны (мүддені) төлеуге пайдаланылады. Бухгалтерлік есепке алу және қаржылық есеп беру туралы заңнамаға сәйкес резервтік капиталды кредиттерді өтеуге және олар бойынша сыйақыларды төлеуге пайдалануға болмайды.
Жазылғанның негізінде, «Мемлекеттік кәсіпорын туралы» Қазақстан Республикасының Заңын қайта қарау қажет.
Бүгінгі таңда жекешелендірілген мемлекеттік кәсіпорындарды, жарғылық капиталына мемлекет қатысатын заңды тұлғаларды таратудың оңайлатылған тәртібін регламенттейтін заң жобасы әзірленді.
«Акционерлік қоғамдар туралы», «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» Қазақстан Республикасының жеке заң нормаларына акционерлік қоғамдардың, оның ішінде ұлттық компаниялардың, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің қызметінің айқындылығын қамтамасыз ету бөлігінде, сондай-ақ қоғамның қаржылық-шаруашылық қызметіне бақылауды күшейту бөлігінде өзгерістер мен толықтырулар енгізу қажет.
3.3. Мемлекеттік кәсіпорындарды басқару
Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылғы 17 қазанда жарияланған «Қазақстан-2030 Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» атты Жолдауында (Жолдау) жеке сектор үшін тартымсыз болып табылатын қоғамдық қажеттіліктер бар екендігі айтылады. Мұндай жағдайларда және соңғы шара ретінде осы қажеттіліктерді қамтамасыз етуді мемлекет өз мойнына алады. Осы тезисті дамыту Қазақстан Республикасында мемлекеттік мүлікті басқару және жекешелендіру тұжырымдамасы (Тұжырымдама) мен 2010 Стратегиясында өзінің қисынды жалғасын тапты.
Қазіргі уақытта қоғамдық қажеттіліктерді орындауды қамтамасыз ету мемлекеттік кәсіпорындар арқылы жүзеге асырылады. «Мемлекеттік кәсіпорын туралы» Қазақстан Республикасының Заңында мемлекеттік кәсіпорындар қызметінің негізгі міндет-мақсаты қоғам мен мемлекеттің қажетіне қарай айқындалатын әлеуметтік-экономикалық міндеттерді шешу болып табылады деп белгіленген, бұдан басқа, мемлекеттік кәсіпорындар құрылуы және жұмыс істеуі мүмкін қызмет салалары айқындалған.
Бұл ретте, республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың бірқатары өндірістік қызметті жүзеге асырмайды, оларға берілген қайта ұйымдастырылған кәсіпорындардың кредиторлық берешегін өтеу үшін дебиторлық берешекті өндіріп алумен айналысады.
Мемлекеттік кәсіпорындардың қызметін талдау олардың іс жүзінде жүзеге асыратын қызметті Мемлекеттік кәсіпорындардың жарғысында көрсетілген қызмет түрлеріне, сондай-ақ мемлекеттік кәсіпорындардың мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес келмейтінін көрсетті.
Сондай-ақ, кейбір коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындарға мемлекеттік орган функцияларын беру орын алып отыр.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 5 наурыздағы № 210 қаулысымен бекітілген Мемлекет басшысының 2005 жылғы 18 ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі іс-шаралардың жалпыұлттық жоспарын орындаудың желілік кестесіне (одан әрі - Желілік кесте) сәйкес 2005 жылы жүргізілген мемлекеттік кәсіпорындардың қызметін талдау мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік береді:
оперативтік басқару және шаруашылық жүргізу құқығына негізделген мемлекеттік кәсіпорындар жұмыс істеуі тиіс қызмет ету салаларының қайталануы орын алып отыр;
қазіргі нормативтік-құқықтық база жетілдіруді талап етеді.
Жоғарыда баяндалғандарды ескере отырып, мемлекеттік кәсіпорындардың санын мемлекеттің нақты қажеттіліктері мен мүмкіндіктерін негізге ала отырып оңтайландыру қажет.
Осы жұмыс мемлекеттік кәсіпорындардың қызметін регламенттейтін қолданыстағы заңнаманы қайта қарау жолымен де жүзеге асырылады.
Оңалту немесе банкроттық туралы шешім қабылдау кезінде бірыңғай өлшемдерді қолдану, сондай-ақ конкурстық басқарушыларды тарту тетігін жетілдіру үшін оңалту мен қайта құрылымдау рәсімдерін қолдану ықтимал рентабельді емес мемлекеттік кәсіпорындардың тізбесі, олардың төлем қабілеттілігі жағдайына мониторинг және талдау жүргізу тетігі айқындалады.
Жаңа технологияларды қолдана отырып, жаңа өндірістерді ұйымдастыру ықтимал рентабельді емес мемлекеттік кәсіпорындардың дерекқоры қалыптасады, дағдарысқа қарсы басқарудың, оны қазіргі Қазақстанның жағдайына бейімдеудің әлемдік тәжірибесі зерттелетін болады. Шығынды мемлекеттік кәсіпорындардың қызметін қайта қалпына келтіру мүмкін болмаған кезде оларға қатысты соңғы қадам банкроттық рәсімін қолдануға болады.
3.4. Мемлекет меншігіндегі акционерлік қоғамдардың
акцияларын және жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің
қатысу үлестерін басқару
Мемлекеттің акционер (құрылтайшы) немесе қатысушы ретінде заңды тұлғалардың жарғылық капиталына қатысуы осы заңды тұлғаларға қатысты меншік құқығын іске асыру кезінде мемлекет өзі үшін айқындаған мақсаттарға байланысты.
Желілік кестеге сәйкес 2005 жылы оларды бәсекелі ортаға беру үшін бейінді емес функцияларын анықтау нысанына мемлекет қатысатын акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің қызметіне талдау жүргізілді.
Өндірілетін өнімдердің (тауарлардың, жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құнын төмендету мақсатында компаниялар көмекші және қамтамасыз етуші функцияларды орындауды бәсекелі ортаға береді. Бұдан басқа, бейінді емес қызмет түрлерін босату жөнінде жұмыстар жүргізілуде.
Акционерлік қоғамдардың, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің қаржы-шаруашылық қызметін талдау басқарудың тиімсіздігін, даму жоспарларының болмауын, қоғамдардың қаржылық жағдайын сауықтыру жөніндегі шараларды уақытында қабылдамауын, акциялардың мемлекеттік пакетін иелену және пайдалану құқығын жүзеге асыратын мемлекеттік органдар тарапынан бақылаудың жеткіліксіздігін көрсетіп отыр.
Мемлекеттік меншіктің құрамы мен құрылымын одан әрі оңтайландыру мақсатында бейінді емес активтерді бәсекелі ортаға беру жөніндегі жұмыстар жалғасады, соның ішінде аутсорсинг әдісімен, сондай-ақ Экономика және бюджеттік жоспарлау министрінің 2005 жылғы 25 сәуірдегі № 58 бұйрығымен бекітілген Мемлекеттік кәсіпорындар мен мемлекет қатысатын акционерлік қоғамдардың қызмет түрлеріне талдауды жүзеге асыру үшін әдістемелік ұсынымдар да қайта қаралатын болады.
Акционерлік қоғамдардың директорлар кеңесінің құрамын талдау оның тиімді жұмыс істеуі үшін олардың құрамына тәуелсіз директорларды барынша кеңінен тарту қажет, бұл ретте олардың құрамынан мүмкіндігінше әкімшілік мемлекеттік қызметкерлерді шығару керек. Заңнамаға сәйкес директорлар кеңесінің құзыретіне төлемеу тәуекеліне және залал келудің туындауына байланысты бірқатар мәселелер бойынша шешім қабылдау кіреді. Алайда осындай шешім қабылдауға қатысты директорлар кеңесі мүшелерінің жауапкершіліктері айқындалмаған. Бұдан басқа, директорлар кеңесі мүшелерінің оны құрғанда айқындалған мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес келуге тиіс қоғам қызметінің басым бағыттарын айқындауға қатысты жауапкершіліктері айқындалмаған.
«Акционерлік қоғамдар туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 61-бабында қоғамның қаржы-шаруашылық қызметіне бақылауды жүзеге асыру үшін ішкі аудит қызметінің құрылу мүмкіндігі көзделген. Осы Заңда ішкі аудит қызметін құру міндеті көзделмегендіктен, осы қызмет акционерлік қоғамдардың бәрінде көзделмеген. Осы ретте ішкі аудит қызметінің қызметкерлерін іріктеу өлшемдері айқындалмаған, ішкі аудиттің кәсіптік стандарттарының болмауы акционерлік қоғамдардың қаржы-шаруашылық қызметіне бақылаудың нашар болуының тікелей себептерінің бірі болып табылады.
Таяудағы перспективада орын алған кемшіліктерді, оның ішінде қолданыстағы заңнамаға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жолымен де жою қажет.
Акционерлік қоғамдардың, оның ішінде ұлттық компаниялардың, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің олардың кіріс бөлігін қалыптастыру, мемлекеттік сатып алуларды жүзеге асыру және кадр саясаты бөлігінде қызметінің айқындылығын және ашықтығын қамтамасыз ету мақсатында олардың қызметін реттейтін тиісті нормативтік құқықтық кесімдерге өзгерістер мен толықтырулар енгізілетін болады.
3.4.1. Ұлттық компанияларды басқару
«Акционерлік қоғамдар туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес ұлттық экономиканың негізін құрайтын Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімі бойынша стратегиялық жағынан маңызды салаларда құрылған акцияларының бақылау пакеті мемлекетке тиесілі, Қазақстан Республикасының өзге заңнамалық кесімдерінде көзделген жағдайлардан басқа, акционерлік қоғам ұлттық компания болып табылады.
Қазақстан Республикасы Yкіметінің 2004 жылғы 16 ақпандағы № 182 қаулысына сәйкес 12 акционерлік қоғам ұлттық компанияларға жатқызылды.
«ҚазМұнайГаз» ұлттық компаниясы» АҚ және «Қазақстан темір жолы» АҚ ең ірі компаниялар болып табылады, мұнда ұлттық компанияларда жұмыс істейтіндердің жалпы санының шамамен 60%-ы еңбек етеді және өндірістің жалпы көлемінде олардың үлес салмағы шамамен 75% құрайды.
Ұлттық компаниялар мемлекеттік бюджетке ірі салық төлеушілер болып табылады. Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің жалпы көлемі 2003 жылы 127 млрд. теңгені құрады, бұл 2002 жылдан 17%-ға жоғары. Осы көрсеткіш 2004 жылы 150 млрд. теңгені құрады, бұл 2003 жылдың көрсеткіштерінен 18%-ға артық.
Компаниялардың таза кірісі өндірістік қуаттарды кеңейтуге және жаңартуға, инвестициялық міндеттерді шешуге және дивидендтерді төлеуге жұмсалады.
Ұлттық компаниялардың инвестициялық саясаты компаниялардың сенімді және тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз етуге бағытталған. 2003 жылы ұлттық компаниялар инвестицияларының көлемі 215,4 млрд. теңгені құрады, бұл 2002 жылдың инвестициялар деңгейінен 69%-ға артық. Ұлттық компаниялар инвестицияларының жалпы көлемі 2004 жылы 198 млрд. теңгені құрады, бұл 2003 жылдың инвестициялар деңгейінен 6,4%-ға төмен. «Қазатомөнеркәсіп» ҰК» АҚ-та, «Астана халықаралық әуежайы» АҚ-та, «Ұлттық ақпараттық технологиялар» АҚ-та инвестициялар көлемінің өсуі байқалады, басқа компаниялар бойынша инвестициялар көлемінің төмендеуі орын алып отыр.
Ұлттық компаниялар Қазақстан экономикасының үлкен бөлігін қамтиды, 12 ұлттық компанияға ғана ЖІӨ-нің шамамен 14%-ы келеді. Ұлттық компаниялардың әрқайсысы іс жүзінде өз саласында жүйе құрушы болып табылады, елдің инфрақұрылымының (электрмен жабдықтау, көлік қатынасы және телекоммуникациялар) негізін қамтамасыз етеді, табиғи ресурстарды тиімді пайдалануға байланысты мүмкіндіктерді іске асыруда маңызды роль атқарады.
Стратегиялық маңызы бар салалардағы экономиканың мемлекеттік секторын басқаруды жетілдіру, сондай-ақ мемлекеттің экономикалық өсуін қамтамасыз ету үшін қолайлы жағдай жасау мақсатында және «Экономиканың мемлекеттік секторын басқаруда мемлекеттің мүдделерін одан әрі қамтамасыз ету жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 28 қаңтардағы № 50 Жарлығына сәйкес Қазақстан Республикасы Yкіметінің 2006 жылғы 23 ақпандағы № 117 қаулысымен «Самұрық» мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі қазақстандық холдингі» акционерлік қоғамы (»Самұрық» холдингі» АҚ) құрылды.
Осыған байланысты «Қазақстан темір жолы» ұлттық компаниясы» АҚ, «Қазпочта» АҚ, «KEGOC» электр желілерін басқару жөніндегі қазақстандық компания» АҚ, «Қазақтелеком» АҚ, «ҚазМұнайГаз» ұлттық компаниясы» АҚ ұлттық компаниялары акцияларының мемлекеттік пакеттері «Самұрық» холдингі" АҚ жарғылық капиталын төлеуге берілген.
Бүгінгі таңда Yкімет «Самұрық» холдингі» АҚ-тың қызметінің негізгі қағидаттары туралы меморандумды бекітіп, Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанынан Мемлекеттік корпоративтік басқару мәселелері жөніндегі мамандандырылған кеңес құрылды.
Нарықтық экономиканың дербес субъектісі ретінде мемлекеттік холдинг құру корпоративтік басқарудың қазіргі заманғы әдістерін енгізуге, салалық компаниялардың стратегиялық жоспарларын үйлестіруді жүргізуге және бизнесті жүргізудің нарықтық механизмдерін мақсатқа сәйкес қолдануға мүмкіндік береді, бұл мемлекеттік активтерді басқарудың тиімділігін арттыруға және Қазақстанда қор нарығын дамытуға ықпалын тигізеді.
3.4.2. Даму институттарын басқару
Елдің индустриялық-инновациялық дамуының 2015 жылға дейінгі стратегиясын жүзеге асыру шеңберінде құрылған және әрекет етуші барлық даму институттары құрылу кезінен және осы уақытқа дейін өз қалыптасуының бастапқы кезеңінен өтті. Әрбір институт өз мамандануына ие, тұтастай олар республикада іске асырылатын инвестициялық және инновациялық жобалардың кешенді қолдау жүйесін құрды.
Даму институттарының қызметі Қазақстан Республикасы Үкіметінің үнемі назарында болды, және де мемлекет тарапынан оларға барлық жақты көмек пен қолдау көрсетілді. Даму институттары өз тарапынан негізінен экономиканың шикізат емес салаларында іске асырылатын және қосылған үлкен құнмен дайын өнімді алуға бағытталған инновациялық жобаларды мұқият іріктеп және қаржыландыра отырып, елдің индустриялық-инновациялық дамуының стратегиясын іске асыруға белсенді қосылды.
Алайда, даму институттарын басқаруды қолданылған жүйесін талдау нәтижелері бойынша олардың қызметінің тиімділігін одан әрі арттыруға кедергі жасайтын проблемалар анықталды.
Олардың ішінде:
акционердің (мемлекеттің) құқықтары мен мүдделерінің толық емес іске асырылуы;
даму институттарының директорлар кеңесі қызметінің тиімсіздігі;
даму институттары қызметінің үйлестірілмеуі.
Институттар арасында ақпаратпен алмасу және ынтымақтастықтың әлсіз реттелген процесі, бірлескен жұмыста әлсіз мүдделілік, функциялардың қайталануы үйлестірілмегендіктің негізгі себептері болып табылады.
Сонымен қатар, даму институттарының қызметінде несие беру кезінде шешім қабылдау процедурасының күрделілігі, сондай-ақ инвестициялық жобаларды қаржыландыру шарттары бойынша айтарлықтай жоғары талаптар орын алады. Бұдан басқа, ұзақ мерзімді инвестициялық кредит беру нарығының дамымағандығы инвестицияларды құрылымдау мүмкіндіктерін, әсіресе ірі инвестициялық және инфрақұрылымдық жобаларды қаржыландыру кезінде шектейді.
Қазіргі жетіспеушіліктер мақсатты инвестициялық және ғылыми-техникалық бағдарламаларды іске асыру, инвестициялық қызметті реттеу және инновациялық қызметті ынталандыру бойынша Индустриялық-инновациялық даму стратегиясының негізгі міндеттерінің біріне қол жеткізуде жағымсыз әсер береді.
Институттар алдында қазақстандық экономиканың даму үрдістерімен негізделген бүгінгі күні қойылған міндеттерді шешу үшін даму институттарын басқаруды жетілдіруде жаңа жолдар іздестіру қажет болды.
Осыған байланысты, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» атты Жолдауына және «Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық саясаты шеңберінде ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін одан әрі арттыру жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 16 наурыздағы № 65 Жарлығына сәйкес «Қазына» орнықты даму қоры» акционерлік қоғамы (»Қазына» АҚ) ұлттық басқару компаниясы құрылды.
«Қазына» АҚ-қа «Қазақстан Даму Банкі», «Қазақстанның Инвестициялық қоры», «Ұлттық инновациялық қор», «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры», «Экспорттық кредиттерді және инвестицияларды сақтандыру жөніндегі мемлекеттік сақтандыру корпорациясы», «Маркетингтік-талдамалық зерттеулер орталығы» акционерлік қоғамдары акцияларының мемлекеттік пакеттері және «Қазинвест» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қатысу үлестері берілген.
«Қазына» АҚ негізгі мақсаттары:
даму институттарын корпоративтік басқару деңгейін арттыру даму институттары арасында үйлестіруді жақсарту;
ірі серпінді жобаларды іске асыру үшін даму институттарының күші мен капиталын ықпалдастыру;
мемлекеттің бизнеспен өзара әрекетін жақсарту;
экспорт және инвестицияның алға жылжуы үшін халықаралық деңгейге шығу болып белгіленді.
3.5. Мемлекеттік мекемелерді басқару
2006 жылғы 1 қаңтарда республикада республикалық бюджеттен қаржыландырылатын 1749 мекеме және жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын 13 639 мекеме жұмыс істеді.
Негізінен ғимараттар, үй-жайлар мен құрылыстар, оның ішінде олардың жарғылық қызметін жүргізу үшін мекемелер пайдаланатын әкімшілік құрылыстар (ауруханалар, мектептер, білім беру және әлеуметтік бағыттағы интернаттар, мұражайлар, ойын-сауық және мәдени-спорттық іс-шаралар өткізуге арналған үй-жайлар) мемлекеттік мекемелердің жедел басқаруында. Көптеген мекемелердің (ауруханалар, интернаттар) құрамында дербес әрекет етуге мүмкіндік беретін мүліктік кешендер бар. Мұндай кешендердің құрамына жер учаскелері, тұрғын үй және әкімшілік ғимараттар, әртүрлі құрылыстар және шаруашылық мақсаттағы құрылыстар, инженерлік инфрақұрылым, жылжымалы мүлік кіреді.
Мемлекеттік мекемелерді басқарудың қазіргі уақыттағы жүйесі мемлекеттік мекемелердің өздеріне бекітілген мүлікті пайдалануын бақылаудың үйлесімді жүйесінің болмауымен сипатталады.
Мұндай жағдай барлық деңгейдегі бюджеттердің мемлекеттік мекемелерді ұстауға арналған шығыстарын азайту, мемлекеттік мекемелердің санын оңтайландыру жөніндегі міндеттерді мемлекеттің іс жүзіндегі қажеттілігіне, мемлекеттік мекемелерге бекітілген мемлекеттік мүлік тізбесін айқындауға, мемлекеттік мекемелердің өз функцияларын жүзеге асыруы үшін нақты қажетті мүлікті айқындауға негізделе отырып табысты шешуге мүмкіндік бермейді.
Республиканың мемлекеттік мекемелері қызметінің тиімділігін арттыру олардың құрылымын және санын оңтайландыруды талап етеді. Мекемелердің оңтайлы санын айқындау үшін:
қызмет түрлері бойынша мемлекеттік мекемелер туралы ақпаратты жүйелендіру, олардың нақты атқаратын, қолданыстағы заңнамаға сәйкес айқындалған функцияларының сәйкестігін бағалау жолымен олардың санын оңтайландыру;
мемлекеттік өкілеттіктердің болуын қазіргі мемлекеттік мекемелердің мақсаттарымен және функцияларымен салыстыру;
ұқсас (қайталанатын) функцияларды жүзеге асыратын мекемелерді анықтау;
мекеме нысанындағы әрбір ұйымның әрекет етуінің орындылығын зерделеу;
жүзеге асырылуы тиісті мекемелерге жүктелмеген мемлекеттік функцияларды анықтау;
мемлекеттік мекемелермен оларды бәсекелі ортаға беру үшін көрсетілетін ақылы қызметтерді анықтау көзделіп отыр.
Бүгінгі таңда, талдама көрсеткендей, мемлекеттік мекеменің негізгі емес қызметінен түскен қаражат бюджетті жоспарлау кезеңінде, әсіресе жергілікті деңгейде, қаражат бюджеттен жеткіліксіз бөлінеді деген уәждемемен негізгі қызметті қаржыландыруға жіберіледі.
Мемлекеттік мекемелер қызметіндегі қазіргі кемшіліктерді жою мақсатында әзірленіп отырған Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасын жетілдіру және Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі қызметінің мәселелері жөніндегі «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы шеңберінде мемлекеттік мекемелер көрсететін ақылы қызметтен түсетін, осы уақытта олардың қарамағында қалған кірісті тиісті бюджет кірісіне аудару көзделіп отыр.
Осы норма білім беру, орман шаруашылығы және қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік мекемелерден басқа мемлекеттік мекемелерге тарайтын болады.
Мемлекеттік мекемелердің теңгеріміндегі пайдаланылмайтын немесе мақсаты бойынша пайдаланылмайтын объектілерді анықтау және алып қою жөніндегі жұмыс жалғасады. Бұқаралық ақпарат құралдарында мемлекеттік мекемелердің теңгеріміндегі объектілерінің тізімін міндетті түрде жариялаумен, оларды мүліктік жалға беру (аренда) беру жөніндегі іс-қимылдың ашықтығы қамтамасыз етілетін болады.
3.6. Меншіктің мемлекеттік мониторингi
Экономиканың стратегиялық маңызды салаларындағы ipi кәсіпорындар жұмысындағы ашықтықты қамтамасыз етуге байланысты міндеттерді шешу тәсілдерінің бірі олардың қызметінің мониторингін жүзеге асыру болып табылады.
2003 жылы «Экономиканың стратегиялық маңызы бар салаларындағы меншіктің мемлекеттік мониторингі туралы» Қазақстан Республикасы Заңының қабылдануымен меншіктің мемлекеттік мониторингі экономика объектілерін тұрақты кешенді қадағалау, бағалау, бақылау және жай-күйін болжамдау жүйесі болып қалды. Мониторинг құқықтық негіздеме алып мемлекеттік болжамдаудың негізі болып табылатын үнемі жаңарып отыратын ақпаратты заңды түрде алуға және сонымен қатар елдің стратегиялық мүдделеріне сәйкес тұрақты экономикалық дамуды реттеуге мүмкіндік береді.
Кешенді талдау шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметін ағымдағы есептілігі негізінде бағалаудан, инвестициялық салымдарды бағалаудан, салықтарды есептеу мен төлеуден, кәсіпорындардың негізгі құралдарының техникалық жағдайынан, қолданылатын технологияларды бағалаудан, менеджмент тиімділігінен тұрады.
Осындай талдау негізінде құқықтық, экономикалық, технологиялық проблемалар анықталды және олардың шешімі бойынша ұсыныстар әзірленуі мүмкін.
Мониторинг нәтижелерін мемлекеттік органдар жаңадан және қазіргі құқықтық кесімдерді әзірлеу мен пысықтау, бюджеттерді жоспарлау, жекелеген кәсіпорындарда да, тұтастай салаларда да дамудың негізгі бағыттарын айқындау кезінде пайдалануы мүмкін.
Заңның қабылданған сәтінен бастап жүзеге асырылған стратегиялық маңызы бар экономика салаларында меншіктің мемлекеттік мониторингі мониторингтің жекелеген объектілері дамуының оң да, теріс те жақтарын анықтауға және салалық министрліктер мен мониторинг объектілеріне оларды жою бойынша ұсыныстар беруге мүмкіндік береді.
Осылайша мониторинг энергетикалық салада тарифтердің өсуі кезінде негізгі құралдардың тозуы, жалпы республика бойынша электр энергиясы өндірісі қарқынының тұтынудың өсуі қарқынынан артта қалуы сияқты проблемаларды анықтады. Тау-кен саласында минералдық-шикізаттық базаны кеңейту проблемалары шешілмей қалды. Геологиялық барлауға жұмсалған жеке меншік иелері қаражаттарын пайдалану және өтеу нұсқалары ұсынылған.
Технологиясы іс жүзінде өзгермейтін мұнай өндіру саласында өңірлердің экологиясына тікелей әсер ететін технологиялық сипаттағы бұзушылықтар проблемалары анықталды.
Жоғарыда аталған салалардағы проблемалар жөніндегі тұжырымдар мен ұсынымдар меншік иелеріне және салалық министрліктерге берілген. Жекелеген проблемалар бойынша заңнамаға өзгерістер енгізу жөніндегі ұсынымдар берілді, ал заңнаманы бұзушылық белгілері орын алған жағдайларда мониторинг нәтижелері тиісті тексерулер мен шешімдер қабылдауды жүзеге асыру үшін бақылаушы органдарға берілді.
Мемлекеттік меншік объектілерінің, сондай-ақ мемлекеттің меншік үлесі бар объектілердің жұмыс істеуі мен оларды тиімді басқарудың мониторингі «Мемлекеттік меншік объектілерінің, сондай-ақ мемлекеттің меншік үлесі бар объектілердің жұмыс істеуі мен оларды тиімді басқарудың кешенді мониторинг жүйесін енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 24 маусымдағы № 998 қаулысымен бекітілген ережеге сәйкес жүзеге асырылады.
Объектілерге мониторинг жүргізуді жоспарлау қағидаттары объектінің маңыздылығына негізделеді, яғни шартты түрде объектілер жыл сайынғы және кезеңді (екі жылда бір рет) мониторингке жататын санаттарға бөлінеді.
Ұлттық компаниялар мониторингінің нәтижелері олардың Даму жоспарларының жобаларын, инвестициялық бағдарламаларға байланысты және басқа мәселелерді қарау кезінде пайдаланылады.
Консультанттардың есептері объектілермен ағымдағы жұмыста және басқару шешімдерін қабылдау кезінде кеңінен пайдаланылады. Атап өту керек, мониторингті жүргізу барысында консультанттар анықтаған проблемалар әдетте жоюшы сипатқа ие, оларды мемлекет қатысатын бірқатар акционерлік қоғамдар үшін "бір үлгідегі" деп атауға болады, оның ішінде: жарғыларын сапалы емес дайындау, жалғыз акционер шешімі, Кеңес директорлары хаттамасын ресімдеу, мәмілелерді уақытылы бекітпеу, жалғыз акционер шешімінің тиісті орындалуына бақылаудың болмауы, акциялар мен қатысу үлестерін одан әрі басқару бойынша нақты ұсыныстардың болмауы.
Сонымен қатар, туындауы мен шешімі атқарушы органның құзыретінде болатын проблемалар, атап айтқанда: қоғамның дамуы жөніндегі бағдарламалық құжаттардың сапасыз әзірленуі; қоғамды (серіктестікті) дағдарыстан шығару жөніндегі іс-шаралардың болмауы, сондай-ақ туындауы мен шешімі акционерлік қоғамдар акциялары мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер қатысу үлестерін иелену және пайдалану құқығын жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың құзыретінде болатын проблемалар, атап айтқанда: іс жүзіндегі еңбекақы қорының штаттық кестеге сәйкес келмеуі, сонымен қоса кадрларды таңдау, орналастыру, оқыту және жылжытумен, ішкі ұйымдық құрылыммен, материалдық-техникалық жабдықтаумен, қызметті ұйымдастыру үшін бағдарламалық өнімдердің болуымен байланысты проблемалар бар.
